Автор: Арнур Ауезхан

«Қазақ әлемі» – екі достың оқиғасы арқылы road movie жанрында түсірілген туынды. Басты кейіпкер – сүйіктісінің қолын алып, ауылда қалғысы келсе, қыздың арманы – Америка. Осы қарама-қайшылықты шешу үшін кейіпкерлер «Нұрлан Қоянбаевты тауып алып келу керек» деген ойға келеді. Бұл сәттен бастап фильмнің негізгі желісі – қазақ болмысы мен қазіргі ұрпақтың ұлттық сана мәселесіне айналады. Нұрлан Қоянбаев фильмде өзін «қазақ болмысына ықпал еткен, тарихты танитын, отансүйер миллионер» ретінде көрсетеді. Бірақ ең қызығы – бұл фильмде өзін ойнайды. Өзін тек актер емес, ұлттық идеяның жетекшісі ретінде көрсетуі, кейде тіпті саясаткер не болашақ президент ретіндегі образды ишаралап беруі – ойландырады. Бұл фильмде реалистік актерлік шеберлік емес, өзін-өзі насихаттау алдыңғы қатарға шыққандай әсер қалдырады.Актерлік құрам кең емес, оқиға тек екі достың төңірегінде өрбиді. Екеуінің рөлі – өздерінің бұрынғы веб-сериалдарындағы жеңіл әзілге толы образдары. Бұл – фильмнің терең идеяны жеткізу мүмкіндігін шектейді. Ал Нұрлан Қоянбаевтың бейнесі – тек «қуатты тұлға» ретінде беріледі, бірақ бұл көрерменге жасанды әсер береді. Әзілдер – шынайы емес, күлкілі болудан алыс.

Перзент үшін деп жиған-тергенің баланың бақытынан артық болса… Не деуге болады?!

«Кенже ұлымның таңдағаны бір үйдің жалғызы болды. Ұлдан да, қыздан да жалғыз дегенде іштей секем алдым. Жалғыз перзентін ата-аналары еркелетіп, бетінен қақпай өсіреді емес пе? Мұндай қыздардың басқа отбасыға барып, сіңуі, тәртібіне көндігуі өте қиын. Балам «ойлан, асығыс шешім қабылдама, әлі жассың» деген ақылымды тыңдамады. Қайтсін, жақсы көріп қалған да. Бұл ойымды отағасы да құптай қоймады. Сонымен көңілім күпті болып, ұлымызды үйлендірдік. Ағайын-туғанды жинап, келін түсірдік.»

Бұл Таразда тұратын апайымның айтқаны. Ұлының шаңырақ көтергенін сүйіншілеп, қуанышты жаңалығымен бөліскен апайымның қуанышы ұзаққа бармады. Жас отбасының шаңырағы шайқалды. Мыңжылдық құдалық бір жылға да жетпеді. Оған себеп жаңа құдалардың «жаңа» көзқарастары мен пайым-парасаты болды. Оқиғаның анық-қанығын Айжан апай айтып берді.
"… Жаңа құдаларымызбен алғашқы таныстығымыздың өзі бүтін бір өмірді шешіп тастады. Әлі де босағамыздан аттамаған қыздарына үй сыйлайтынын, олардың бөлек тұрғанын қалайтынын жеткізді. Не керек, танысу кешінде болашақ құдаларымыз сөйледі, біз тыңдадық. Келіскендей кейіп танытып, үш сағаттан соң тарқастық. Той қамына кіріскеніммен көңілім еш жай таппады. Бақуатты отбасының қызын келін етіп жатқаныма қуана қоймадым. Біздің де жерге қарап отырған жайымыз жоқ. Барлық балаларымызды үйлендіріп, кемі 2-3 жыл қара шаңырақта ұстап, балалы болып, өз-өздерімен көбейген кезде еншілерін беріп шығарып салғанбыз. Ал кенжемізді қолымызда қалдырып, мына үйдің иесі боласың деп жастайынан құлағына құйғанымыз әдірем қалды. Сүйгеніне қосылып, бізден сытылып шығуға асықты. Балалардың бақыты үшін оған да көндік. Қартайып, қуаттан айырылған жоқпыз. Бастысы, балалар бақытты болсын деп шештік.
Содан құдалар қыздарын дәстүрге сай ұзатты, біздер келін түсіріп мәзбіз. Алдымен құдалық шақырдық. Келіннің жасаулары мен жиһаздарын сыйға тартқан үйлеріне апарды. Артынан тек киім-кешек, алтын бұйымдары мен косметикалық заттары келді. Ағайын-туыс жиналып, құдалықты атқарып алдық. Жаңа құдаларымыз да риза болып, жастарға бақыт пен махаббат тілеп елдеріне қайтты.
Құда-құдағиларды шығарып салған соң, абысындарым келіннің жасауын көргісі келді. Мұндай қызыққа ауылдағы бойжеткендер де жиналады. Келінім барлық бұйымдарын өзі таныстырып, бағаларына дейін айтып мақтанып алды. Үлкен абысыным жас келінге батасын беріп, құтты болсын айтты. Соңынан «жалғыз ғана қайынбикеңе атағаныңды бер, бұл көңілдің, сыйластықтың белгісі. Қазақ дәстүрінде «Құттық» деген бар. Ол келін болып түскен үйіңнің қыздарына беретін сыйың» деді. Мұны естіген келінім ешқандай қарсылықсыз үлкен қораптағы гауһар білезікті ұсынды. Ал қызым мұндай бағалы сыйлықтан бас тартып, басқа алтын жүзікті таңдады. Одан бөлек бойдақ қыздарға жұғысты болсын деген ырыммен мойынорамал, косметикалық заттар үлестірді. Сыйлыққа қарық болған қыздар мәре-сәре болып, дастарқанға жайғасты, дәмнен ауыз тиіп, ән айтып, би билеп, таңға таяу тарқасты.

Бұл тойдың соңы дауға, сыйдың соңы ұрысқа ұласатынын білгенде, жастардың басын қоспаста едік деген өкішін бүгінде өзегімді өртейді.

Апта өткен жоқ судай жаңа құдағиым телефон соғып тұр. Айтқан уәжі мынау болды. Амандық-саулықтан соң бірден, қызын өз үйлеріне жіберуімді айтты. Сол сәтте аузыма сөз түссінші. Сасқанымнан әлі де қонақ келуде, жас келінді көріп, шайын ішуге келіп жатқандар бар. «Бөлектеуге асықпаңыз. Отбасыммен жақын таныссын, абысындарымен аралассын, ертеңгі үйі осы болған соң отбасына сіңсін», — дегенім сол еді, құдағиым кетті оталып. Мұны естіген отағасы да құдағидың сөзін құптап, келінімізге ұлымызды жетектетіп, шығарып салдық. Осымен тынышталамыз деген ойымыздың көп уақыт өтпей күл-талқаны шықты.
Бұл тынышымызды да құдағиымыз бұзды. Айтуына қарағанда дым көрмеген бейшара екенбіз, қызымның алтын жүзік таққысы келсе, өзім әперуім керек екен. Келінімізді тонап, дымсыз қалдырыппыз. Мұндай туыстың барынан-жоғы деп үйретіп отырған құдағидың қызынан, өз келінімнен не қайыр күтейін. Ағайынның ақылымен бастары көбеймей тұрғанда баламды арашалап алуды жөн көрдім. Әкесі де қарсылық танытпады. Содан «мұндай тілемші дәстүрлеріңе түкіргенім бар» деген құдағиымызбен араны ашық қылдық. Ортада ұлыма қиын болды. Жар құшқан құшағы бос қалды, төсек мұздап, көңіл суыды. Баламды да ақылсыз етіп тәрбиелемеппін. Туысқаннан дүниені жоғары қойған адаммен бір шаңырақ астында тұра алмайтынын айтып, ол да қолын сілтеді", — дейді ашынған ана.
Иә, «жастардың татулығын «бұзуға» себеп болған «Құттық» дәстүрін өшірмей, қайта жаңғырта береміз» деген апайыма жақсы күндерде жолығайық деймін. Шын мәнінде «Құттық» емес «құлқын» шайқалтты шаңырақты. Сезімге сызат түсірді, жалындаған махаббатты сөндірді.
«Құттық» — «құтты болсын», «құт әкелсін» деген ізгі ойдан туған қазақи дәстүр. «Құттық» алғандар да құралақан келмейді. Олар да жас келінге жақсылықты ырымдап, сый-сияпат жасайды. Бағалы заттар, киім, алтын бұйымын жақынына қиып беру тек көргенді, тәрбиелі, текті ұрпақтың қолынан келеді екен.
Жан қалтаң бай болғанымен, жан-сарайың кедей болса, көзің тоқ болғанымен, көңілің аш болса қиын екен. Балам үшін деп жиған-тергенің балаңның бақытынан артық болса… Не деуге болады?!

Жазып алған — Ләззат АХМЕТОВА, ERNUR.KZ.

Нағашыларды оң қанатқа отырғызады.

Анамның «Ер кісінің алдын кесіп өтпе» деген ескертпесі өмір бойына азық маған. Ер адамнан бөлек, үлкен әже-апалардың да алдын кеспейтінді әдетке айналдырғам. Бірақ жақында қызық жағдай болды. Осы әдетімнен аспай жолда келе жатқан әжені күтіп тұрғанмын. Ол мені көрген бойда дереу тоқтай қалып, «өте бер қызым, ізеттілігіңе рахмет. Өсіп-өн» деп батасын берді. Сонда да жүріп кетуді жөн көрмедім. Мұны байқаған әжей: «Жүкті екенсің қарағым, құрсағыңдағы алтын асықтай ұл болар. Ел тізгінін ұстаған көшбасшы болар. Енді ғана дүниеге келетін болашақ ел азаматының алдынан мен кеспейін» деп маған жол берді.
Әже екеуміздің арамыздағы кішкене ғана сұхбат маған көп жайтты аңғартты. Демек, жол беру тек үлкендерге ғана тиесілі құрмет емес екен. Қазақ халқы «Жол беру» дәстүріне үлкен құрметпен қараған.
Мәселен, үйге қонақ шақырылғанда ауылдың ақсақалдары төрден орын алады. Ал егер көрші ауылдан жасы кіші қонақ келсе, өздері төменге ысырылып, қонаққа төрден орын береді. Сонымен қатар, бата-тілекті де айту алдымен қонаққа ұсынылады. Егер ол жасына қарай үлкен кісілерге бұрса, ел қариялары батасын береді.
Тойға келген қонақтарды дастарқанға шақыратын кезде асабаның сөзіне құлақ түрсеңіз, «нағашылар оң қанатқа, құдалар сол қанатқа жайғасыңыздар» дегенді естиміз. Бұл да жол беру дәстүріндегі қағидалар болса керек-ті.
Қызды да төрге отырғызу қазақ халқында қатаң сақталған дәстүр. Үйге келген қызды «төрге шық, босағамыздан байлық пен береке кетпесін» деп ырымдап жоғарыға отырғызады. Қыздағы құт пен берекені бағалауды пайғамбарлар да ұрпаққа аманат еткен.

Нұх пайғамбар дәуірінде де қыз балаға жасалатын құрмет пен жол беруге ерекше ден қойған.
Нұх пайғамбардың Хам, Сам, Жаппас деген үш ұлы және Уәсила деген қызы болыпты. Пайғамбар үнемі қызына құрмет көрсетіп, оған мүлде дауыс көтермейді екен. Қызы да әкенің қалауын қабағынан түсінетін сұңғыла болып өседі. Нұх дастархан басында отырғанда үнемі қызын үш ұлынан жоғары, төрге отырғызады екен. Бұл үлкен ұлы Самның көңіліне күдік салыпты. «Уәсиланың жасы бізден кіші. Неге менен жоғары отыруы керек. Әкеміз бізді алалайды-ау» деп ойлайды. Бір күні дастарханда отырғанда: – Әке, Уәсила кіші болса да, неге бізден жоғары отыруы керек? Ұлдың мәртебесі әрқашан биік емес пе? – дейді. Нұх: – Біздің ырзық-несібеміздің көп болуы Уәсилаға байланысты. Құт қызды жағалап жүреді. Оны босағаға отырғызсаң, шамданады. Төрге шығарсаң, қуанады. Орны жайлы болса, дастарханнан ас-тағамды үзбейді. Тұрмысыңды түзейді, – депті. Содан бастап Нұхтың үш ұлы қарындасын төрге шығарып, құрмет көрсететін болыпты. Үш ұлынан өрбіген ұрпақ бұл жоралғыны сақтап, берік ұстайды. Қазақ арасында «қызыңды төрге отырғыз», «қызды босағаға отырғызба» деген талап-ырымдар осыдан шыққан екен.
Амандасу салтына келгенде де кішілер үлкендерге алдымен сәлем беру керек. Кей кездерде жасы кіші болғанымен атасы не әкесі үлкеннің жолы үлкен болады.
Жеңгенің жасы кіші болса да күйеуіне байланысты жолы үлкен болады. Кейде жасы кіші болса да қызметі, білімі атақ-абыройы үлкендердің қатарына қосады. Жол беру – кішірею емес, керісінше құрмет пен ізгіліктің белгісі. Жол беру – әдептілік пен көрегенділіктің нышаны. Бүгін осы ізеттіліктен аттамасаңыз, ертең сіздің алдыңыздан ешкім кеспейтін болады.

Ләззат АХМЕТОВА, ERNUR.KZ.

Келін түскен кезде жасалатын дәстүр дұрыс орындалып жүр ме?

«Сүйінші! Өмірге кестетігер келді! Дүниеге ханшайым келді!» — деп ел-жұртты шаттандырып, әулетті мақтаныш сезімі билеп, әкесі мен анасына қуаныш сыйлаған сүйінші хабар қыз баланың туылғанын білдіреді. Әрине, қыз – өрісің, қонағың, байлығың, қамқоршың, көмекшің, жанашырың. Барлық мейіріміңді төгіп мәпелеп, алақаныңда аялап өсірген қызың талай күндерді артқа тастап, бойжеткенде басқа елдің келіні болады. Барған елі мен өз елінің алтын көпірі атанады. Жаратылысы қандай нәзік болса, иығына артылған жүк сондай ауыр болмақ. Бауыржан Момышұлы атамыздың өзі қызды жер бетіндегі ең батыр адамға теңеген.

Елді жаудан қорғаған батыл жүрек Бауыржан атамыз: — Жер бетіндегі ең батыр адам – қыз, деген. Оның мәнісін сұрағандарға былай деп жауап беріпті: — Мен қанша батыр болсам да, бөтен, танымайтын елде бір сағат та тұрғым келмей қашамын. Ал, қыз болса, барған жерінде жалғыз өзі өмірінде көрмеген, танымайтын адамдармен тіл табысып, сол елді біріктіріп ел де қыла алады, сыйлата да алады, алыса да алады, қаймықпастан ұрпағын да көбейтіп, сол елді жеңіп, мәңгі билейді, — деген екен.

Иә, өзге елдің ұрпағын көбейтіп, абыройын асқақтату мақсатында бөтен босағаны аттаған жаңа келінге әр өңірде әртүрлі дәстүр қолданылады. Солардың бірнешеуін ғаламтор беттерінен іздеп көрген едік.

Қыз ұзату дәстүрін қаншалықты жақсы білесіз? (ТЕСТ)

Қазақстанның оңтүстік өңірінде
Шаңыраққа жаңадан келін түскенде алдымен шымылдыққа кіргізеді. Беташар тойы жасалмайынша басындағы орамалды шешпей, жүзін төмен қаратып, ізеттілік танытып отырады. Айналасына кішкентай қайынсіңлілері жайғасады. Келін көруге келгендерге орнынан тұрып ілтипат танытады. Келін түсірген отбасы көп ұзатпай беташар тойын жасайды. Бұл тойға келіннің төркіні шақырылмайды, ал үйленген жігіттің туысқан, ағайын, нағашылары түгел жиналады. Бет ашуға арнайы асаба шақырылады. Жас келіннің бетін ақ орамалмен жауып, екі жағынан екі абысыны сүйеп ортаға әкеледі. Жас келін екі қолын айқастырып, иіліп сәлем жасайды. Келіннің басындағы ақ орамалдың бір ұшына оқтау байланып, оны күйеуінің кіші інісі ұстайды. Оқтау сол әулеттің келіндеріне мирас болып енеден келінген өтетін құрал. Оқтау жас келінге отбасының шаруасын қолға алып, оқтау мен тақтайға ие бол дегенді меңзесе керек. Беті ашылған келіннің маңдайынан енесі сүйіп, ақ батасын береді. Беташар тойында палау беріледі. Келген қонақтар дәмнен ауыз тиіп, жастарға бақыт тілеп, тарқасады. Беташардан соң келін басына орамалын орап, үй тірлігіне кіріседі. Оңтүстіктегі енелердің көпшілігі жаңа келіндеріне көздің жауын алатын ашық түсті киімдерді кигізеді. Бұл да келінге көз тимесін деген ырым. Сонан соң келін ерте тұрып, дастарқан жазады. Қайын атасы мен енесінен бастап, қайынаға-қайыніні, қайынәпке-қайынсіңлілердің бәріне иіліп сәлем жасайды. Күйеуінен кішілердің бәріне әдемі атау береді. Мұны қазақта «Ат тергеу» деп айтады.

Ат тергеу дәстүрін дұрыс қолданып жүрміз бе?

Қазақстанның батыс өңірінде
Босаға аттаған жас келін оң тізесін сәл бүгіп, оң қолын оң тізесінің үстіне қояды. Алақанын аздап ашып сәл ғана иіледі. Бұл — келін сәлемі. Батыстың келіндері оңтүстіктегідей халат пен шалбар кимейді. Мүмкіндігінше, ұлттық нақыштағы көйлек, нымша киеді. Бастарына үлкен орамал орайды. Жас келінді көруге келгендер міндетті түрде сыйлық алып келеді. Айта кететін бір ерекшелігі — жас келін қонаққа келген төркініне шәй құймайды. Бұл міндетті енесі атқарады. Ал басқа қонақтарға тек қана келін шәй құяды. Дәм желініп, дастарханға бата берілген соң келін тағы да сәлем салып, дастарханды жинап алады. Қазақстанның солтүстігінде Бұл аймақта беташар мен үлкен той бірге жасалса да сын емес. Сол кезде келін күйеуінің барлық тума-туысқандарына сәлем салады. Тойдан кейін сәлем де салынбайды, барған отбасының тәртібіне қарай орамал да тағылмайды. Бір қызығы қалың мал қатты сақталмаған. Бірақ міндетті түрде келіннің анасына «сүтақы» беріледі. Оны ақшалай да, бағалы бұйым ретінде де, тіпті алтын-гауһар сырға не жүзік тағылады. Құдалыққа келгендердің бәріне де алтын әшекейлер сыйға беріледі.

Қазақстанның шығысында
Болашақ келінге «сырға салу» дәстүрі құдалықпен қоса атқарылады. Қыз жақ белгіленген күні құдалық күтеді, сол кезде қызға сырға салып, ата-анасына сыйлықтар жасалынады. Бұл өңірде де «сәлем салу» салты қатаң түрде қарастырылмаған. Бірақ күйеулерінің амандығы үшін, жолдары әрдайым ашық болуы үшін деген сеніммен орамал шешпейді.

Руласына сәлем салса, сүйегі сырқырайды

Ал Алматы аймағында… Бұрынғы кезде көз астына алып қойған қызға сырғаның орнына үкі таққан. Бұл дәстүр Алматы тұрғындарының кейбірінде сақталған. Үкі таққан қыздың атастырылып қойғанын, біреудің аманаты екенін бірден білуге болады. Қалың мал мен сүтақы салты да қалтқысыз орындалады. Тіпті, бақуатты отбасылар қыздың әкесіне де ерекше сый жасап, көлік мінгізіп жатқанын естіп жүрсіздер. Ал қыздың жеңгелері «күйеу қоржыннан» салмақты сыйлықты дәметеді. Қоржын жасамаған күйеу сараң, шығайбай деген атқа қалады. Қоржын тәттілермен, зергерлік бұйымдармен толтырылады. Той кезінде қазақтың түрлі ойындары ойналып, қонақтарды шат-шадыман күйге бөлейді.

Міне, келін түсірген кезде жасалатын дәстүр түрлерімен де танысып алдық. Келген келіннің аяғы құт болып, әрбір шаңыраққа шаттық орнасын! Жаңадан босаға аттаған келіндеріміз алтын асықтай ұлдардың, қызғалдақтай қыздардың асыл АНАсы болсын!

Ләззат АХМЕТОВА, ERNUR.KZ.

Бұрынғы ата-бабаларымыз аңды қалай аулаған? Жеті қазынаның бірі жүйрік атты ерттеп мініп, соңына құмай тазыны ертіп, иығына берен мылтықты асынып, қолына қыран бүркітті қондырып шықты емес пе? Ата-бабамыздан келе жатқан бұл дәстүрді қаншалықты дұрыс жалғастырып, дәріптеудеміз?..
Жалпы, аңшылық өнері Қазақ жеріне сонау ежелгі Полеолит дәуірінен қалыптасып келе жатыр. Алғашқыда жануарларды аулау қорек негізі болып табылды. Мүйізінен, сүйегінен ине, басқа да құрал-саймандар жасаса, терісінен киім тігуді үйренді. Келе-келе бұл ұрпақтан-ұрпаққа аң аулау дәстүрі болып жетті.

Аңды қалай және немен аулаған?

Дәстүрлі аңшылықтың тәсілдері сан алуан болған: құм қақпан, тас қақпан құру, орға жығу, індету, қысаңға қамап, сойылмен ұру, тұзақ, абақ, шаншу, атқы, баспа, ау, тор, ат үстінен сойыл-шоқпармен соғу, құс салу, итпен қуу, ату құрылғыларымен (мылты, садақ) және т.б.
Осыған байланысты аңшылықты жақсы меңгерген мамандар– аңшы (аңды аулаушы);
аңкөс (аң аулаудың сырларын жетік меңгерген аңшы);
құсбегі (қырандарды түрге, топқа жақсы ажырататын);
бүркітші (бүркітті баптай алатын) және
қағушы (бүркітшілерге қолғанат болатын), — деп бөлінеді.

Мылтық ұстаған аяғына сүйеніп атып алады,
Бүркіт салған қызығына батып алады.
Ит жүргірткен шалқасынан жатып алады,
Қақпан салған сілесіне қатып алады,

-деген өлең жолдары аң аулау тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктерін айтып өтеді.

Аңды бүркітпен аулау

Бүркітпен аң аулау, саятшылық құру – қазақтың көнеден келе жатқан байырғы дәстүрі. Бүркітпен аң аулаудағы ең қызықты әрі қиыны-түлкі аулау болып табылады. Себебі: түлкі басқа аңдардай емес дыбыс, иіс, дүбірді алыстан сезеді, дереу жасырынады. Бүркітті көрген түлкі шамасы келсе қыранның тасасын сығалап, қараған-бұтаны аралай қашады. Түлкінің бұлай жықпылдата бой тасалауын құсбегілер «жабыттап қашу» дейді. Ал, жасырынған түлкінің үстіне қағушы немесе ит барып қалмаса, жатқан жерінен тыпыр етпейді. Көбінде бүркітті алыстан байқап, осылай бұғып қалады.
Қорғалауға мұршасы келмей, сасқан түлкі дереу тұра қалып, бүркітке қарай арсылдап үреді. Тісін қайрап ырылдайды, айбат шегеді. Көктен сорғалап, тақап қалған бүркітке құйрығын көлденең тартып, алдағысы келеді. Мұндайда өзіне-өзі сенген бүркіт болмаса, көп ретте сәтсіздікке ұшырайды да, түлкі құтылады.
Түлкі мен қыран арасындағы арпалыста қызық сәттер өте көп кезігеді. Бүркіт қашқан түлкіні қуалап, тегеурінімен артқы таңынан іле бергенде, түлкі кенет қайырыла қарманып, ауыз салады. Сол кезде бүркіттің екінші аяғы көз ілеспес шапшандықпен аузын аштырмай ноқталап ұстап, таңындағы екінші аяғын ауыстырып, өкпесіне шершеулей салып, тырп еткізбей басып қалады. Бүркіттің жыртқыш аң ұстаудағы көбірек қолданатын тәсілі осы.

Аңды ұрып алу – аңшылықтың қарапайым түрі. Тазы ерткен аңшы қолына шойыл, шоқпар, дойыр сияқты ұру құралдарымен қаруланып, жүйрік атқа мінеді.
Аң аулауға өрімі жуан, дойыр, өзегіне қорғасын қосып өрген сабы ұзын бұзаутіс және дырау қамшылар аң ұруға аса қолайлы болды. Балуан Шолақтың дойыр қамшысы«қашқан қасқырды қуып жетіп, онымен жоннан тартқанда, қабырғаларының көбесі, омыртқалары сөгіліп кетеді екен. Қашаған жылқылардың қандайы болса да, қабырғаларын қуалай тартып өткенде етпетінен түсетін көрінеді»,– деп жазды С.Мұқанов. Саятта, ұрыс- соғыстарда қамшымен олжа түсірген қамшыгерге өзіне тиесілі олжаның сыртында«қамшы сыбағасы» деген арнайы олжа берілген.

Атқа мініп, аңға шығудың өзі бір ғанибет меніңше… Аңды аулаудағы бүркіттің, тазының аң аулау ерекшелігін және жыртқыш аңдардың олардан қорғану тәсілдерін білудің өзі қызық. Оны тек аңшы ғана сезініп біле алады. Мысалға, Мұхтар Мағауинның «Тазының өлімін» шығармасын алсақ нағыз тазының аң аулаудағы шеберлігін, және иесімен өзара сырлас болатындығын, оның жай иттерден айырмашылығы басқа екендігін білеміз. Зейтін Ақышевтың «Шынардың шыбығы» атты кітабында Иманжүсіптің өз тазысының ешкім қолға түсіре алмай жүрген аты шулы «Бір ішек» атты қасқырды аулауын оқи отырып, қасқырдың да өз айла тәсілдерін білеміз. Аяғын сылтаң басу арқылы аңшыны алдайтындығын, өз қаншығын ешқашан тастап қашпайтындығын т.б… Ақселеу Сейдімбеттің «Тауға біткен жалбызын» оқи отырып, қасқырлардың өтірік өлген болып жемтігін қолға түсіретінін, қақпан құру арқылы киікті қалай қағатынын т.б көптеген ерекшеліктерді білуімізге болады.

ҚАЗІРГІЛЕР АҢДЫ ҚАЛАЙ АУЛАЙДЫ?
Дәстүр демекші, қазіргі кезде аң­шы­лық жаңаша сипат алған. Өйт­кені қазіргілер аңды дәстүрлі атпен емес, темір тұлпармен аулайтын болған.Және олардың қол­дарында мылтық емес, винтовка, авто­матқа ауыстырған. Және де саятшылдықтың рахатын сезіну үшін емес, бас-көз жоқ жазықсыз аңдарды арам пиғылмен аулайтын болған. Яғни, бағалы мүйізі, терісі үшін.
Осылайша салт-дәстүрімізді жауыздыққа итермелеудеміз… Аңшылыққа деген қызығушылықтан емес, ақшаға деген қызығушылыққа құныққан адамдар қоғамға осылай кері әсерін тигізуде.
Дегенмен бұрыңғының салтын жалғастырып, аңшылықтың қыр-сырын меңгеріп аңға шығатын азаматтарымыз мүлдем жоқ емес. Мысалға, Базарбек ақсақал (бүркітші):
– Ата-бабаларымыздан бастап қанымызға сіңген бұл әдет яғни түзде тазы жүгіртіп, құс салуды әлі де тастаған емеспін. Маң далада осынау сұлу таби­ғаттың нағыз қызығына батып, аң аула­ған кездегі құмарлығымды ешнәрсеге де айырбастай алмаймын. Алайда, ме­нің бар қорқатыным, сан мыңдаған жыл­дар бойы бабамыздан қалған игі дәстүр бізден кейін мүлде ұмыт болып қалып қоя ма деген қаупім бар. Өйткені қазір осы көкше өлкесінде ескі дәстүрде аң аулайтын тек мен ғана, — дейді.

Сонымен қоса Семей өңірінің тумасы Мерей Қартовтың аң-аулау дәстүрін әлі күнге дейін жоғалтпағандығын байқаймыз:
— Аңшылық бағзыдан келе жатқан рухани мұра. Саятшылдық өнер. Жүйрік жылқы, ұшқыр тазы, қыран құс жігіттің көркі. Заман дамыды, ел өркениеті өскен сайын баба мұрасы әр түрлі өзгеріске ұшырайды. Мен үшін қансонарда жүйрігін мініп, итін ертіп шыққанға еш қызық жетпес. Аңшы екенмін деп жөн-жосықсыз қыруға келмес. Аңшылық мезгіл болады. Көбейетін уағында зиян келтіруге болмайды. Дала заңы бөлек.
Аңшылық ата кәсіп, аңшылық адам бойына ерекше рух сыйлайды, сананы сергітеді. Алдыңнан қашқан аңды қуу, оның айласымен арпалысудың өзі бір ғанибет. Аңшылықтың түрі көп. Қақпан құрған үйде жатып алады, құс салған қызыққа батып алады, ит жүгірткен сілесі қатып алады. Маған тазы жүгірткен ерекше ұнайды. Табиғи тепе теңді сақталады. Ит жақсысы тазы, ет жақсысы қазы ғой.

Ата-бабамыздан келе жатқан дәстүрді осылайша қаз-қалпында сақтауымыз қажет. Дәстүр бойынша аң аулаудың ләззәті бөлек екенін ұмытпағанымыз жөн. Құмай тазыңмен, қыран бүркітіңмен, жүйрік атыңмен саятшылдық құрғанға не жетсін?!

PS: Кейбір суреттер ФБ дан "Қазақтың тың тарихы" тобынан алынды

Қазақтың ою-өрнектерінің 200-ден астам түрі бар. Жалпы, ою-өрнек деп сурет пен сызықтардың белгілі бір ретпен орналасуын айтады. Яғни ықылым заманнан бері қазақтың оюы әр затта өзіндік ерекшелікке сай орналасқан. Көлемі кіші, жіңішке әрі жапырақ тәріздес оюлар киімде бейнеленеді. Өте ұсақ түрлері зергерлік, кестелік сияқты нәзік істерде, ал ірі ою-өрнектер сырмақ, кілем, текемет, тұскиіз, алаша, сонымен бірге сәулет өнерінде кеңінен қолданылған.
Қызыл кеңірдек болып қырқысып, айтысып-тартысып жатпаса да, кейде ою төңірегінде, осы ұлттық нақышты төңіректеп жүргендердің арасында кішігірім дау-дамай туындап жүр. Этнографтардың айтуынша, қазіргі ұлттық киімдердегі оюдың орналасу реті мен көлемінде өрескел қателіктер бар көрінеді. Күнделікті тіршілікте не болмаса жиын-тойда ұлттық нақышқа толы киіммен жүргенді құп көретіндер ортамызда баршылық. Сол құп көргендердің іс-әрекетінен мін табатындар да табылады арамызда. Қазақтың киімін көпке насихаттауды жаны сүйетіндер де жанымызда жүр. Сонымен, олар былай дейді:

Жұмақадір ИСАБЕК, этнограф:
— Кейінгі кезде сән үйлерінің тігіп жатқан ұлттық киім үлгілерінің қазақы нақышпен әспеттелуі көңіл толарлық жағдайда емес. Олай дейтінім ою-өрнектің орналасуы шашыраңқы емес белгілі бір тәртіппен жағасында, жеңінде, етегінде және өңірінде орналасуы тиісті еді. Кейде киімге жамыратып оюды салып қояды. Не болмаса текеметтің оюындай үлкен қошқармүйіз тұрады. Әркім өз білгенін жасап, оюды ана жер, мына жеріне жабыстыра салып, ұлттық өнердің бояуын жоғалтып алмаса екен деймін. Қазақстанның мемлекеттік орталық мұражайы бар, сол жерде құдайға шүкір этнограф-ғалымдар, осы саланы зерттеп жүрген арнайы мамандар жеткілікті. Сәнгерлер болсын, жалпы кез келген жанға кеңес беріп, көмек қолын созуға дайынбыз.

Флора ҚАЙНҰЛЛАҚЫЗЫ, «Бәйтерек» суретке түсіру орталығының директоры:
— Қазақ болғандықтан, қазақша киім кигенді жақсы көргендіктен де шығар, өзім ылғи қазақ оюларымен әспеттелген көйлек кигенді жөн санаймын. Өйткені өзімнің қазақ екенімді өзгеге білгізгім келеді. Ою-өрнекті зерттеуші ғалым болмасам да, күнделікті тұрмыста киетін әрі жиын-тойға арналған киімдерімде, өзімнің жобалуыммен қазақтың ою-өрнектері бейнеленген. Бала-шаға мен күйеуім де ұлттық нақыштағы көйлекті киіп әдемі болып жүргенді ұнатады. Ал енді ою-өрнектердің орналасуында өзіндік реті болатынын білмеппін.

Сабыркүл АСАНОВА, сәнгер:
— Бала кезімнен көнекөз, ісмер әжелерімізден үйренгеніміз бар, сонымен бірге оюды зерттеуші ғалымдарымызбен пікірлесіп, өзім де осы саланы зерттеп, зерделеп жүргеніме бірталай жыл болды. Қазақтың ұлттық нақыштарының дамуы мен қолданысына біраз еңбек сіңірдім деп ойлаймын. Заманауи, еуропалық үлгідегі киімдердің барлығында қазақтың нышаны тұру керек. Кей уақытта подиумнан анық көріну үшін сәнгерлерімізге оюлардың айшықтарын үлкендеу, түрлерін өте жарқын етіп жасау керек болады. Оюдың көлемі кіші болып қалса, мінбеден көрінбей қалуы мүмкін. Бірақ дәл қазір маңыздысы, ою-өрнектің орналасу ретінде емес кең көлемде насихатталуында.

Асылы ОСМАН, қоғам қайраткері:
— Қазақтың ою-өрнегі, ата бабамыздан келе жатқан өзіндік эстетикалық даралықты көрсетіп тұратындықтан соны сақтап, бірақ бүгінгі заманның талабына, сұранысына сай өзгертіп тұрса, оны мен ешуақытта айып санамаймын. Қазақ екендігімізді айқындайтын, ұлттық нышанның киімдерімізде болуын үрдіске айналдыру керек.

Бағдат СӘМЕДИНОВА, әнші:
— Бала кезімізден өзіміздің ұлттық нақышымызға қызығып өстік. Этнографтар сонау ата-бабаларымыздан келе жатқан ою-өрнектердің сол қалпында сақталуын талап ететін шығар. Бірақ дизайнерлеріміздің бүгінгі заманның сұранысына қарай, бүгінгі сән үлгісіне үйлестіре отырып өзгертуіне қақысы бар деп ойлаймын.

Мұртаза БҰЛҰТАЙ, мәдениеттанушы:
— Бұрынғы заманның киім үлгілерінде осылай болды екен деп, соны жалғастырмауымыз керек. Керісінше, сол құндылықтарымызды дамыта, байыта отырып, бүгінгі қоғамға лайықтап ұқсата білуіміз керек.

Көп таразы көңіл қазы. Көптің таразысына әр пікірдің мұртын бұзбай салдық. Талдап, саралау өз еншілеріңізде. Дегенмен ұлттық нақышты ұтымсыз қолданып, атадан мұра болып қалған киелі өнердің киесі ұрмаса, қазақы қалыптың мұрты бұзылмаса болғаны.

#НаурызДода

Іш пысқан соң палатадағы үйіліп жатқан газеттерді ақтардым. Қорлау.Зорлау. Етіміз бен бетіміз үйренген тақырыптар. Бір газеттен мынандай қызыққа тап болдым. Қытайдың бір қаласында мектеп жасындағы ұл балалардың сідігіне піскен жұмыртқа өте үлкен сұранысқа ие екен. Газетте көбіне жеті жасқа дейінгі балалардың сідігі пайдаланылады делінген екен. Содан кейін Гугілдетіп тапқаным мынау:Көктем туа Донгьянг қаласының асханаларының көбінде осынау тамаша тамақтың (жергілікті тұрғындардың айтуынша) исі бұрқырайды екен. Жүздеген жылдар бойы қалыптасқан дәстүр бойынша әлі жыныстық қатынасқа түспеген ұл балалардың кіші дәретіне пісірілген жұмыртқалардың емдік қасиеті жоғары-мыс.

Менің атым – Сары ҚАЗАҚ. «Сары» сөзін қай жағынан түсінсеңіздер де, өз еріктеріңіз. Нақтырақ айтсам, піспеген шикі сары. Бұлай атауым қайдан шықты? Мұхтар Мағауиннің «Сары қазақ» романын бір шолып өткен соң, көп нәрсе түсінікті болып қалар.
Романда «… Мен, Стамбек Сыпатайұлы Дәулеткелдиев, Россиядагы ең көне, ең атақты әулеттердің бірінің тұяғымын. Арғы атамыз XIV ғасырда, Даланың қуаты қайтпаған кезде өз еркімен Ордадан келіп, орыс туының астына тұрған екен. Шоқынып, үйленіп, біржола орнығыпты… Мен Елец қаласындағы гимназияны алтын медальға бітіріп, 1911 жылы, он алты жасымда Петербург университетінің заң факультетіне келіп түстім», — дейді бас кейіпкер. Патшалық жүйеге қарсы топқа қосылғаны үшін бес жыл каторгаға кесіледі. Қазақ даласының үстімен өтіп бара жатқан вагоннан қашып, жақын маңдағы ауыл адамдарымен кезігіп, сол «аңғал да дарқан, ер көңілді, бейбіт жұрттың» арасында өмір бойы қалып қояды. Еуропалық «светский» тәрбиемен өскен сары қазақ нағыз ҚАЗАҚтардың тұрмыс-салтын, дүниетанымын меңгере бастайды. Жай меңгермейді, «Мен европаша білім алмаған, дипломатиялық мектеп бітірмеген аңғал да қарапайым қазақтың ақыл-парасатына тағы да қайран қалдым», — деп өмірі қазақ тұрмысына таң қалумен, тамсанумен өтеді. Романның баянын осы жерден доғарайын.
Мен қылышынан қан тамған Кеңес үкіметінің 70 жылдық торлы, тотальды құрсауынан енді ғана босаған жылы, яғни 1991 дүниеге келіппін. Әке-шешем, ата-әжем тағдыр тәлкегімен «орыс туының астында» өмір сүрген. Ұлттың тарихы мен дәстүрінде, мәдениеті мен өнерінде, діні мен тілінде адамды адам ететін адамгершілік қасиеттерінің ең озық үлгілері жинақталған. Барша ізгілік қасиеттер жинақталған осы құты-ыдысымызды шағуға тырысқан шовинистік идеологияның ықпалы екі-үш ата буынға мол болды.
Тәуелсіздік алдық. Бірақ та құлдық психологиядан әлі арыла алмадық. Осылай кете берсек, арыла да алмаймыз. Сондықтан да әр жас қазақ сары қазақтай өз ұлтының қадірін түсініп, жете меңгеріп, өз өзін тануға талпынуы тиіс. Ұлт перзенті ретіндегі біздің міндет – сан ғасырлық тарихы бар осы асыл қазынаны бойымызға сіңіру. «Өз өзіңді танысаң – істің басы» (Ақжан Машани) дегендей, ұлттық адамгершілік, ізгілік сабақтарын игермей, біздің шын мәніндегі адам болуымыз қиын.
Елбасымыз бір сөзінде:«Ата-бабаларымыз жасаған мол рухани қазынаны шашпай-төкпей жинап алуымыз, оны атажұртта және барша әлемге таныстыру аса маңызды шаруа. Тәуелсіздікке ие болған кезден бері қарай бұған тиянақты назар аударыла бастады» — деп, алдымызға ұлы мақсат қойып берді. Бұл бірнеше онжылдықтарда іске асатын жүгі зілбатпан ауыр шаруа. Алдағы онжылдықтардың иесі сіз бен біз.
Сондықтанда Біздің мақсатымыз ата-бабамыздың ғасырлар бойы өмірінің тірегі болып келген рухани құндылықтарды игеріп, паш етіп, жас буынға насихаттау. Аманатқа қалған баға жетпес рухани мұраларымыз – салтымыз, дәстүріміз, мәдениетіміз, ана тілімізді игеріп, қастерлеп қаз қалпында келешек ұрпаққа қалдыру.
Бабаларымыз жүріп өткен сара жолды жоғарыдағы сары қазақтай игерейік!

Туристік маршрут картасы
Құрметті Кереки достар биылғы оқу жылындағы тағы бір белесті бағындырдық.
Кеше мектеп оқушылар арасында облыстық ғылыми жобалар сайысы өткен еді. Сол сайыста 3 екі жобамен қатысып жүлделі орынға ие болған еді. Олар республикалық іріктеу кезеңіне өту үшін бүгін таңертең тест тапсырды. Сынақтан мүдірмей өткенолар республикалық кезеңге жолдама алды. Оқушыларымның жобасының тақырыбы Қазақы тұрмыс туристерді тартудың құралы ретінде (Баянауыл өңірі мысалында ) атты болған ед. Жобаның негізгі мақсаты ғасырлар бойы қалыптасқан халқымыздың бай мәдени мұраларымен салт-дәстүрін көрсету арқылы туристік саланы дамыту болған. Бұл жоба іске асса өлке экономикасына әсер етері анық. Алла қаласа болашақта бұлда іске асады деген үміттеміз. Құрметті достар алдағы сында сәттілік тілей отырыңыздар.

Доңғалақтың қолданыста пайда болуы жайлы бір жерден оқып едім. Түпнұсқасын қояйын деп, түйіншектерімнен таппадым. Есімде қалғаны: "Қаңлыдан ұл туса, ағашқа күн туады" — мәтелінің аржағында не тұр екен, деген ойдың келесі бір ойға душар қылғаны. Сол жерде доңғалақ жайлы әңгіме бар еді…