ҚАЗАҚ ЖЕРЛЕРІ ӨЗБЕКСТАНҒА ЖҰТЫЛЫП БАРАДЫ
Түсінген адамға қандай әсерлі.
(1)- граница 1939 года (согласно Большому советскому атласу мира),
(2)- современные государственные границы.
(3)- территория Казахстана, которая не меняла своей принадлежности при изменении границы с Узбекистаном
(4)- территории, отошедшие от Казахстана к Узбекистану.
(5)- территория Узбекистана, которая не меняла своей принадлежности при изменении границы с Казахстаном.
(6)- территория, отошедшая от Узбекистана к Казахстану.
Бұны сіздерге жариялап отырғаным өзім сол жақта туып өскендіктен қайда жүрсеңде туған ел туралы ғаламтордан болсын іздеп отырады екенсің.
Бұл төмендегі мақаланы толық оқып шық демеймін әрине, ол өте көп.
сіздер де картаға қарап, біліп жүрсе екен деп едім.
ҚАЗАҚ ЖЕРЛЕРІ ӨЗБЕКСТАНҒА ЖҰТЫЛЫП БАРАДЫ
Жауапсыз қалған сұрақ немесе шекара туралы жан айқай
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев өткен жылы 13-қараша күні тікелей желіде Қазақстан халықтарының көкейкесті сұрақтарына жауап берді.
Сол күпі түскен ондаған мың сұрақтарға жауап беру мүмкін емес екендігін көпшілік жақсы түсінеді. Оған ешкім де Елбасына өкпелей алмайды. Бірақ, Елбасымыз жауап беріп үлгере алмаған барлық сауалдарға жауап алатынын, жауап беруді Үкіметке, тиісті минстрліктерге тікелей тапсырма бергенін айтқан болатын. Жауап беру мерзімін өткен жылы 15-желтоқсанға дейін дел белгіледі. Бірақ, мен сол кезде жолдаған сұрақтардың жауабын әлі күнге дейін ала алмай отырмын.
Мені және Мақтаарал ауданының халқын көп жылдан бері мазалап келе жатқан «Шекара» мәселесі еді. Бұл мәселе тек қана Мақтаарал халқын емес, бүкіл Қазақстан халқын толғандыратын, ойландыратын кезек күттірмейтін жағдай деп есептеймін. Өйткені әр ел, мемлекет Одақ тараған соң, өз шекараларын белгілеп нықтай түсті, шама шарқынша шекараларын белгілей бастады. ӨйткенІ мемлекеттің шекарадан басталатынын халық біледі. Бізді толғандырып отырғаны сол шекара сызықтарының (делимитациялық) әлі күнге дейін дұрыс сызылмауы. Кезінде, Қызыл империяның өктемдігімен біздің Қазақстан жері талан-таражға түсті. Керек болса кезінде Солженицин, Жириновский сияқтылар "қазақ деген көшіп-қонып жүріп, сол қонған жерін менікі дейтін халық. Қазақ дейтін ел жоқ” деп сандырақтады. Кезінде Н.С.Хрущев Солтүстік Қазақстанды Россияға қосып, Ақмола облысынан немістерге автономиялық облыс ашпақ та болды. Бірақ, сол кездегі қазақ халқы үшін, жері үшін қаймықпай қарсы тұрған Ж.Тәшенов сияқты азаматтарымыз ерлік көрсетті. Жұдырық болыл жұмылған қазақ халқы, қылышынан қан тамған қызыл империяның айтқанына көнбей қарсы тұра білді.
Бірақ, Н.С.Хрущев ешкімді тыңдамай баса көктеп, қазақ жерін талапайға салды. Бостандық, Мақтаарал, Киров, Жетісай, Шымқорған сияқты шұрайлы бай өлкелерін Өзбекстанға беріп жіберді. Кейіннен Мақтаарал, Жетісай, Киров аудандары Д.Қонаев ағамыздың арқасында қайтарып алынды. Д.Қонаев ағамыздың бұл ерлігіне алғысымыз бен ризашылығымыз ұшан теңіз. Бірақ, айта кететін өкпе-назымыз да жоқ емес. Сол кезде Қызыл Империяны көп жыл басқарған Л.И.Брежневпен жақын етене дос бола жүріп, қазақтың барлық жерін қайтарып алмағанына айтар назымыз бар. Жүрегінің кеңдігінен, арамдығының жоқтығынан Өзбекстан басшыларының жымысқы, құйтұрқы әрекеттерін байқамаған да болар. Сол үшін ауданды қазақтар қайтып алайын деп жатыр дегенді естіген өзбек басшылары түлкі-бұлаң зымияндыққа барды. Бұрынғы Киров ауданына қарасты Арнасай, Амангелді, Ильич, Шымқорған совхоздарын Өзбекстанның Жызақ облысының Фарыш ауданына апарып қосып қойды. Сөйтіп жоғарыдан Өзбекстанға тиімді шешім шығартты. Сол қаулыдан кеткен «бір сөзден» қазақ қаншама жапа шекті. Қаулыда «бұрынғы территориясымен емес, қазіргі территориясыен қайтарылсын” деп жазылды. Сол солақай шешім мен қаулының кесірінен аты аталған совхоздар мал-мүлкімен, байлығымен Өзбекстанда қалып қойды. Озбектер сол қате қаулының арқасында (әрине, бәрі де қолдан жасалған) Жызақ облысын ашып алды. Жызақ облысы түгелімен Қазақтың жері деуге болады. Мыңдаған шаршы шақырым жеріміз — Шымқорған, Арнасай, Амангелді, Ильич совхоздары, сонау Бұхара облысына дейін баратын ұлан-байтақ Қызылқұм жайылымы түгел Өзбекстанда қалып қойды. Белгілі қазақ азаматтары, Социалистік еңбек ерлері Үкібаев, Сәмен Пірназаров сияқты ел ағалары бастап қаншама рет шағымданғанымен, барлығы ескерусіз қалдырылды. Бұл көршімізбен тату-тәтті тұрайық деген пиғыл болуы мүмкін.
Бұрынғы „Бостандық” ауданы түгел халқымен, байлығымен сол күні Өзбекстанда қалып қойды. Егемендік алған соң ондағы тұрып жатқан қазақ халқы біраз толқып барып басылды. Ал, өзіммізге қарасты ем алып, демалып жүрген шипажайлар — “Шымған” мен „Газелкент” ешқандай Қазақстанның келісімінсіз-ақ Өзбекстан жағына көшті. Өзбектер сол шипажайларға баратын жолдарымыздың бәрін тапс қып бекітіп тастады. Біро қазақты өткізбей қойды. Ешкім бара алмаған соң шипажайлар бос қаңырап қалды. Оның айналасында тұрып жатқан қазақтарды үй-жайларын тастап көшіп кетуге мәжбүр етті. Ол жердегі қазақтар түгел көшіп кеткен соң шипажайлардың ғимараттары да тозып біткен. Өзбек ағайындардың бұл қылығына тіл қатқан бір ел азаматы табылмады. Белгілі мемлекет қайраткері Хайдар Арыстанбеков ағамыздың жазған бір мақаласында: “Өзбектер Қазақстан территориясына барлық шектесіп жатқан жерлерінде біздің ішімізге 500 метрден 1 шақырымға дейін кіріп кеткен” дейді.
Қарап тұрсақ, шындығында солай. Мақтаарал ауданы шектесіп жатқан Өзбекстанның «Сырдария» облысында «Шалыкөр», «Шыбынтай» деген ауылдар бар. Сол «Шыбынтай» мен «Шалыкөр» ауылына қарасты жерлер де бар еді. Сол жердерді Одақ кезінде өзбектер бау-бақша егіп иеленіп алды. Сонда да „бұл қалай?” Деген бір қазақ тьабылмады. Мұндай жерлер Сарыағаш ауданының Өзбекстанмен шектесіп жатқан жерлерінде көптеп кездеседі. Кезінде осы ауданда әкім болып істеген Нұрлан Сейітжаппаров деген азаматтың жігерсіздігінен, әлде Өзбекстанның әмпей-жәмпейлігінің арқасында біраз жер Өзбекстанға өтіп кетті. Соның кесірінен шекара сызығы да дұрыс болмай, өзбектер жағы “малың өтіп кетті” деп қазақтарды жазықсыз атып өлтірген жағдайлар да кездескен. Оны бүкіл ақпарат құралдары арқылы халық естіп-біліп жүр. Соған да шыдап келеміз. Ел тыныштығын ойлаған халықпыз ғой. Бірақ, сонымыздан талай рет опық жеп те келеміз.
Соңғы жылдар көлемінде Елбасымыздың тапсыруы бойынша, Мақтаарал ауданының Өзбекстанмен арадағы шекара сызықтары делимитацияланды. Екі Республика арнайы комиссия шығарып, делимитация сызықтарын сызып, қазықтар қағылды. Бірақ, Қазақстаннан барған комиссия мүшелерінің тірлігіне ел риза емес. Сондықтан дау-дамай әлі күнге жалғасып, үлкен жанжалға айналуда. Өйткені, делимитация сызықтары дұрыс сызылмаған. Қазақстан жағынан барған комиссия мүшелерінің жігерсіздігінен, бойында ұлттық намыстың жоқтығынан көп жеріміз Өзбекстанға беріліп қойды.
Мәселен, бұрыннан Қазақстанның „Қоғалы” совхозының біраз жері, Мақталы совхозының бөлімшелері, “Маңғытай”, „Құлшығаш” ауылдарының жерлері, “Атамекен” кеңшарының жерлері ауыл тұрғындарының мемлекеттік актілері бола тұра, Өзбекстанға өтіп кеткен. Ол ол ма, „Қоғалы”, “Қараөзек” совхоздарының Қызылқұмдағы мал жайылымдарының көбісін құдықтарымен қоса Өзбекстанға қалдырып қойған. Меніңше, қазақстандық комиссия мүшелері жердің жай-жапсарын білмейтін, түсінігі жоқ, ұлт намысынан хабарсыз жандар болғанға ұқсайды.
Өзбекстанның комиссия мүшелері Қазақстанның ұлтарақтай жері болса да өздеріне қаратуға тырысқан. Құмдағы кейбір отырған қазақтардың үйін бір бөлек, құдығын бір бөлек қылып сызықтар сызған. Қаншама мал жайылымдары Өзбекстан аумағына өтіп кеткен. Егер сол кездегі комиссия мүшелерінің құрамында бұрынғы сол совхоздың басшылары мен жергілікті тұрғындар, ақсақалдар болғанда, мұндай келеңсіз дау-дамай, жанжал болмасы анық еді. Сол кезде бір өзбек тұрмайтын „Амангелді”, “Арнасай”, „Ильич” совхоздарының Қазақстанда қалуына толық мүмкіндіктері бар еді. Бірақ, сол комиссия мүшелері мен совхоз басшыларының қарақан қу басының қамын ойлап, намыссыздық танытқанының салдарынан ешқандай әрекет етпей, қол қусырып отырғаны қынжылтады. Қаншама халықтың қарғысына ұшырап отыр. “Шөптің басы жел тұрмаса қимылдамайды” дегендей, тұрғындар арасында комиссия мүшелері өзбектер не айтса соны істеп, бас шұлғып, қол қой деген жеріне қолдарын қойғанын әңгіме етеді. „Жыланға арбалған торғайдай” күн кешкен деседі.
Ал енді мынаған назар аударайық. “Арнасай” платинасы Шардара ГЭС-інің су қоймасының ажырамас бір бөлшегі. Су қоймасының артық суы осы платина арқылы Айдаркөлге жіберіледі. Шардара ГЭС-і, Арнасай платинасы, Айдаркөл үшеуі бір-бірінсіз өмір сүруі мүмкін емес. Үшеуі тұтас бір организм. Бұл дүниежүзілік халықаралық келісім бойынша солай болуға тиісті.
Соған қарамастан Айдаркөлге өзбектер еге болып шыға келді. Олар Айдаркөлді екі жерден бөліп платина салып, балық өсіретін су қоймасын жасап алды. Осы Арнасай платинасының жанында „Арнасай” поселкесі бар. Ол Шардара ауданына қарайды. Сол Арнасай елдімекеніне бару үшін міндетті түрде Амангелді, Арнасай совхоздары арқылы өтесің. Егер Амангелді, Арнасай сол күйі Өзбекстанда қалып қойса, Қызылқұм селолық округіне қарасты Қарасақал ауылы арқылы өтетін, Шардара су қоймасының шетімен жүретін жол бар еді. Соңғы кезде сол Қарасақал ауылының жолына да өзбектер шекара қазықтарын қайта қағып, алып қойған. Енді сол Арнасай поселкесі тек тікұшақпен немесе қайықпен баратын аралға айналып отыр.
Шипажайларымыз Шымғанның кероін келтіріп отыр. Арнасай елдімекенін де Шымған сияқты, қазақтар тастап кетеді деп ойлап отырса керек. Өзбектердің патриоттық сезімдеріне таң қаламын. Бір адым жер үшін жанын беруге дайын, ал біздің қазақ азаматтары бабаларымыздың білек күшімен, найза ұшымен қан төгіп сақтап қалған жерінен айырылып отырғанымыз мынау. Егер Елбасымыз халықтың жан-айқайын түсініп, тағы да арнайы комиссия шығарып, ең болмағанда Амангшелді, Арнасай совхоздарын мал жайылымдарымен шипажайымыз Шымған мен Ғазалкенттің орнына айырбастап алса құба-құп болар еді, елдің алғысына бөленер еді. ЕҚЫҰ-ға төрағалық еткен биылғы Барыс жылында осы мәселені шешеді деп сенеміз.
Бұл шекара мәселесі жөнінде көптеген ақпарат құралдары халықтың жанайқайын жария етті, бірақ ешқандай қимылдаған әкімді, халық қалаулыларын, не үкіметті көрмедік. Мысалы, Мақтаарал ауданынан шығатын “Нарық Әлем” газетінің 2003 жылғы №7-санында Ерсайын Жетпісбаев деген азаматтың „Көктөбеге қайтадан көш келе ме?” Деген мақаласы жарық көрді. Онда Өзбекстанға өтіп кеткен жерлер картасымен берілген. Өте ашық және түсінікті етіп көрсетілген. Өзі шығарған өлең шумақтары да қаны қазақ азаматтардың жүрегін сыздататын, ойландыратын әсері бары анық (газет редакторы Жаппар Ғаппаров).
“Оңтүстік Қазақстан” газеті 2009 жылы 119-нөмірінде Төлемырза Темірбекұлының „Қош Мырзашөл” өлең топтамаларын жариялады. Түсінген адамға қандай әсерлі.
2009 жылғы 3-қазандағы нөмірінде “Оңтүстік Қазақстан” газетінің тілшісі Сәбит Қалдыбаев „Шекараға тікенек сым тартылса күніміз не болады?” Деген тақырыппен өз мақаласын жариялады. Онда Амангелді, Арнасай совхоздары халқының жанайқайы толық жазылған.
“Жас Алаш” газетінің 2003 жылдың 21-қаңтарындағы нөмірінде Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың сол кездегі премьер-министр Иманғали Тасмағамбетовке „Тасмағамбетов орындасын, “Жас Алаш” газеті бақылауға алсын” деген қол қойылған хаттамасын берген. Сол кезде қуанып қалып едік, бірақ, неге екені белгісіз, оны Тасмағамбетов аяқсыз қалдырды.
Міне, осы сияқты мақалалар көптеп жазылып жатыр, оны көретін көз, еститін құлақ болса. Теледидардан да беріліп жатыр. Әлі де Елбасының есіне түсіріп, халықтың жанайқайычн жеткізер азаматтар табылар деген үміттеміз. Бұл мәселені жедел шешпесе, екі халық арасына сына қағылып (бетін аулақ қылсын), „Қарабаққа” айналып кетуі ғажап емес. Ел билеген азаматтар ойланар, толғанар, бұл мәселені бейбіт жолмен шешер деген ойдамыз.
Ағман САБЫРХАНОВ,
ҚР Журналистер Одағының мүшесі,
Мақтаарал ауданының құрметті азаматы.
Оңтүстік Қазақстан облысы.
