Қазіргі заманда қыз баланың араласпайтын шаруасы жоқ. Әмбебап болғаннан ешкім зардап шекпеген шығар, енді. Сол себепті ара-арасында футболға да қызығамыз. Сіздерге ескіріп кеткен жаңалықпен бөліспекпін. Шамамен 1 ай бұрын, үй тапсырмасы ретінде, республикалық деңгейде жүлделі орын алған бір спортшыдан сұқбат алу керек болды. Бәріміз жанталасып іздей бастадық. Сөйтіп, менің кейіпкерім кім болды? Қызық болса, сұқбатыма көз жүгіртіп өтіңіз! ^=^

Шыңғыс Есенаманов — «Тұлпар» футбол командасының бұрынғы капитаны, Қазақстан құрамасының вице-капитаны, қазір "Қайрат" мини-футбол клубының ойыншысы. 2012 жылы маусымның ең үздік ойыншысы атанып, араға үш жыл салғаннан кейін қайтадан осы номинацияның жеңімпазы болды.
— Шыңғыс, естуімше, сіз Қазтұтынуодағы Қарағанды Экономикалық Университетінің (КЭУК) түлегісіз. Не себепті қаржыгер емес, футболист болуды таңдаңыз?
— Балалық шақтан бері футболға құмармын. Қарапайым балалар сияқты алаңдарда ойнап жүрдім. Ақырында қалай кәсіби спортшыға айналып кеткенімді білмей қалдым. Қазір футболсыз өмір, өмір емес. Ол — өмірімнің үлкен бір бөлшегі.
— Қазір физиотерапиялық ем қабылдап жүрсіз. Инстаграм парақшаңызда «аздаған жарақат алдым» дегенсіз. Қашан және қалай жарақат алып жүрсіз? Қандай жағдаяттарда?
— Бізде енді онсыз болмайды. Көбіне дайындықтар мен жарыстардан аламыз. Иә, шынымен ем қабылдап жүрмін. Жаттығу кезінде аздап буындарымды зақымдап алдым. Қазір, шүкір, бәрі жақсы. Жаттығуларға да бәріне қатыса аламын.
— Ең бастысы — денсаулық! Сізге тезірек жазылуыңызға тілектеспін. Жазда маусымның ең үздік ойыншысы атаныпсыз. Құттықтаймын! Бұл сүйінші хабармен sport.kz интернет-порталымен бөлісіпсіз. Сонда «Хочется что-нибудь выиграть» дегенсіз, ойға алған мақсатыңызға жеттіңіз бе?
— Рақмет, бұл тосын жаңалықтардың бірі еді. Иә, іштей сездім. Бірақ осы маусымның ең үздік ойыншысы болатынымды естігенде қуанып кеттім. Жоқ, әлі армандаған мақсатыма тек шындалудамын. Бар ынтамды салып, болашақта жүзеге асырсам, нұр істіне нұр болар еді. Бәрі өз уақытымымен болады. (жымиды)
— Сонда қандай арманға шындалудасыз?
— Менің арманым Қазақстанның чемпионы болу. Негізі, егер Бразилияға ұтылып қалмағанда, бәрі оңай болушы еді. Бірақ ештен кеш жақсы демекші. Әлі талай жеңісті күндерімізді көп болатына сенемін!
-Білуімше, сізде екі кішкентай ұлдарыңыз бар. Болашақта оларды Қазақстан құрамасының ойыншылары ретінде көре аламыз ба?
— (Езу тартып, күлді) Иә, ұлдарым бар. Негізі қалай жауап берерімді білмей тұрмын. Себебі, үлкен ұлым боксты жақсы көреді. Кішкентайым, әлі ештеңеге қызықпайды. (жымиды) Бірақ әлбетте олардың футболист болғандарын қалаймын. Егер басқа спортқа қызықса да қарсы болмаймын.Олардың қалауы бәрнен маңыздырақ.
— Әлбетте, балалардың орны әрқашан бөлек болған, ғаламторда бір қызық пікірге көзім шалынды. Осы пікірге қалай жауап берер едіңіз?

— Енді бұл жерде ешкімді кінәлауға болмайды. Себебі егер Тұлпарда бұрынғы ойыншылар қала берсе, жастар не істейді? Талай талантты жас футболшылар бар. Оларға да өздерін көрсетуге мүмкіндік беруіміз керек.
— Сізбен толық келісем, ал енді Тұлпардан кеткеннен кейін қазіргі жаңа тобыңызбен қарым-қатынастарыңыз түзу ме?
— Аллаға шүкір, бәрі де жақсы. Олардың іштерінде де Қарағандының адамдары бар. Бір-бірімізді қолдап жүреміз. Басында аздап қиын болса, қазір бір отбасының балаларындаймыз.
— Кейде бәрін тастап кеткіңіз келеді ме?
— Пенде болған соң әр түрлі жағдайларға тап боламыз, бірақ ешқашан өмір бойы жиған-тергенімді тастап кетуге дайын емеспін. Ондай күндерім болмады десем де болады.
— Ал, енді, ең соңғы сұрағым. Шетелде болған ең қызық, ыстық естеліктеріңізбен бөлісе кетсеңіз.
— Футболдың арқасында көптеген елдерді араладым. Бір қызығы оларды бөліп жармаймын, өткізген әр сәтім ыстық естеліктерге толы. Әр ойыншыға ең бастысы — туған еліне жеңіспен оралу. Бұл ұмытылмас шақ. Міне, осы ойындардың арқасында қызықты жайттарға кезігіп жүреміз. (Күлді)
Шыңғыс, алтын уақытыңызды бөліп, сұқбат бергеніңіз үшін мың да бір алғыс! Бұл алғашқы сұқбат емес деп сенемін. Болашақта ойға алған армандарыңыз орындала берсін! Амандықта жолығайық!
P.S.: Шыңғысты тек футболист ретінде танитынмын. Оның өзі сырттай ғана. Ал, сұқбатасудан кейін, ойым мүлдем өзгерді. Бір ескеріп кететіні спортшылар тұйық болып келеді. Менің кейіпкерім іштегі бар ойын жасырмай ақтарып салды. Сұрақтарыма толық жауап берді. Көпшілігіне ойнау шеберлігімен көзге түссе, мен оны қамқор әке, адамгершілігі мол, өте қарапайым адамның бейнесінде тани білдім.

Мен футбол қарағанды жақсы көремін. Өзім ұнатқан жігіттен де соны күттім. Футболшылардың ішінде өзімнің ұнататын жігіттерім бар. Мысалы: Давид Луис, Самат Смақов. Олар сөзге сараң болса да, не айтса сол ұнап қалады. Және спортпен айналысатын жігіттердің дене бітімі көзге бірден түседі. Менің ұнатып жүрген жігітімде спортик сияқты болатын. Бір күні жатақханада бізді футболға апаратын болды. Ол студсовет, футболға бару үшін пропусктарды сол жинайтын. Сол сәтте ұнатып жүрген жігітіммен осы тақырыпта әңгімелесіп қалуды жөн көрдім. Мен оның киім киісін және жасанды сөйлеу мәнерін жатқа білемін ғой. Енді оның спортқа деген қызығушылығын байқағым келді.
Көптен күткен есіктің тықылы естілді. Іштегі қыздардың пропускілерін жинап атып шықтым. Не әңгіме айтамын, неден бастаймын бәрін ойластырып алған едім.
— Привет…
— Привет, біз бәріміз барамыз… Қызық ертең ойнайтын командаларда кім деген мықты ойыншылар бар екен?
— Білмеймін ))
— Олар бұрын Қазақстанның чемпионы болған ба?
— Білмеймін )
— Не білесің футболдан. Испаниядағы біріншілкті қарадың ба?
— Жооқ, мен футболға қызықпаймын. Ойнамақ түгіл, қарауға терпением жетпейді.
Диалог осылай өрбіді. Ішімнен «блин, қандай лохты ұнатып қалғам» дедім. Осыдан кейін ойламайтын шығармын деп едім оны. Бірақ жүрегім сүйеді екен ғой оны. Бірақ ойладым кейін үйлене қалсам, түнде футбол қарап отырсам, ол ұйықтап жатса. Біртүрлі сияқты…
Қыздардың көбі футболға жыны келеді. Бірақ жігіттерінің футболдың жанкүйері болғанын, спортқа жақын болғанын жақсы көріп тұрады. Ал футбол қарағанды жақсы көретін қыздар, киноға емес футболға шақырса ғой деп тұрады. Біздер футболды қызықтасақ та ондағы барлық жағдайды түсінбеуіміз мүмкін. Сол кезде «ақымақ» сұрақтар көп қойып кетеміз. Оғанда шыдап, жауап берсеңдер, жігіттер мадессіңдер!

Қандай тақырып қойсам деп отырдым да, Асхат братымның хештегінен басқа ойға келмеді. Қоя берші, енесінің, сол соншалықты маңызды ма.
Биылғы жаз футболи оқиғаларға сондай бай болды десем жаңа құрлық ашпаспын, иә. Әдетте, жаз мезгілінде қазақ жанкүйерлері тек мундиальда, Европа біріншілігінде белсенді болатын. Футболдың ең өзекті тақырыпқа айналатын кезі де осы оқиғаларға байланысты еді. Ал биылғы жаз басқа жаздандар өзгерек. Не болғанын, қалай болғанын бәріміз білеміз. Енді не болады дегенге бас қатырып көрейін.

Футбол- жер шарындағы ең бәсі биік саналатын аламан дода. Он бір жүрек, бір мақсат, бір мүдде! Жан алысып, жан беріскен ойыншылар ордасы. Ешқашан өлмейтін әрі өшпейтін спорттың айрықша түрі. Бірақ қазақ топырағында аталмыш спорт түрі жарық дүниеге келмей жатып, бақилық болған. Тірі болған күннің өзінде ауыр науқас. «Айта-айта Алтайды, Жамал апай қартайды» дегендейін, біршама уақыттан бері отандық футбол жайлы айтып-айтып біраз адамдар қажып кеткелі қашан! Тегі қазақ футболының бойына қан жүгірмей-ақ қойды. Шет ел футболына қарайсың да, қайран қаласың! Тепкендері гол, құлағандары фол. Иә, бұл-нағыз футбол, ағайын! Қашан өзгені емес өзімізді мысалға келтіреді екенбіз? Құпияға толы қазақ футболының қалы қалай? Отандық футбол тасын қалай өрге домалатамыз? Осы сұрақтар төңірегінде әңгіме өрбітіп көрелік.

«Ұстазы мықтының ұстанымы мықты» деген қайран қазақ атам. «Кубаньды» құрдымға кетіріп, «Теректің» түбіне жеткен Красножанға қалай ұлттық құрама тізгінін ұстатуға болады? ҚФФ-ның ғана қолынан келетін кезекті сенсация. Шторг пен Беранектің күйін кешіп, ақыр аяғында қара шапанды арқалап кететіні анық қой. Соқыр бапкерден басқа не күтесің?! Ішкі біріншілікте біраз нәтижеге қол жеткізген ойыншылардан гөрі қосалқы құрамда тек орындық жылытқан жалқауларды артық санаған жаттықтырушыны сынамаған пенде жоқ. Красножан келгелі жасыл алаңнан қарадомалақтардың қарасын көру арманға айналды. Ұлтжанды емес ұлтшыл орыс бапкерінің құрамасында тек орыстардың ойнайтыны айдан анық. Тізімге ілінетін бес қазақтың біреуін ғана негізгі құрамнан көресің. Жанға бататыны да осы. Бұл не деген сұмдық? Қазіргі өгізаяң қалпымыздан арылу үшін ұлттық құрамадағы қазақтардың шоғырын көбейту керек. Жеңіске жету үшін адам бойында ұлттық рух жоғары болуы тиіс, буырқанған намыс тыным бермеуі керек. Сонда ғана жеңістің тәтті дәмін татуға болады. Бұның жолында Красножан құрбан болуы тиіс болса, оған да барудан тайынбау керек. Өзіндік ойын манерасын әлі қалыптастырмаған, тактикалық қателіктерге жиі бой алдыратын бапкерге де керегі сол. Ұтылудан шаршамаған Красножаннан, егемен елімізге жанашыр, қаны қазақ бапкердің баптағаны баршамызға тиімді. Тіпті болмаса талай команданың футболын ұшпаққа шығарған Моуриньо мен Хиддинк секілді білікті бапкерлерге арқа сүйеген абзал. «Арбаның алдыңғы дөңгелегі қайда болса, соңғысы сонда» екенін естен шығармаңыздар!

Сүреңсіз ойындарға тек бапкерді айыптау әбестік. Ойыншылардың кәсіби шеберлігі өте төмен. Физикалық тұрғыдан қарастырғанда да жетісіп тұрғандары шамалы. Жауырыны жерге тимеген, нар көтерген қазақтың 90 минутқа шыдай алмағаны қай мазағы? Моральдік те дайындығы еуропалық ойыншылардың деңгейінен көш кейін. Алаңда бір-бірінің тілін түсінбейді. Соның салдарынан пас алмасудағы қателіктері шаш етектен. Үреймен ойнайды. Сылбыр қимылдайды. Жан-жақты дайындықтың жоқтығы көзге ұрып тұр. Адам тойып семіреді, бұлар әбден ақшаға тойған жатып ішерлер өңкей! «Доп ойнаған тозар» дегенді сылтауратса керек, мүлде ойнаудан қалды. Тіпті ойынды өз мойнына алып, дирижерлік ететін мықты бір футболшыны көрмейсің. Марадоннаға еліктеген кешегілер бүгін Месси болды. Қара қазағыма еліктеп, бой түзетін бір қазақ футболшысының табылмағаны жүректі қан жылатады. Дегенмен, Исламхан, Қонысбаев секілді серкелер жүрекке аз да болса сенім ұялатады. Қазақстан құрамасы футболшылары, барлығы өз қолдарыңызда!

Талай команданың обалына қалған Қазақстандық арбитрлар алқасы жайлы да айта кеткен жөн. ФИФА мен УЕФА түзіп шыққан қағидалар кітабында төрешінің қателігінен матчты қайтадан ойнап шығуға рұқсаттың жоғы айтылған. Яғни төреші пенальтиді дұрыс белгілемеді немесе ойыннан тыс қалған сәтті дұрыс анықтамады деп, команда басшылары мен құзырлы органдардың матчты қайтадан ойнатуға хақы жоқ. Бұл қағида тура Қазақстанға арнап жазылғандай. Егер біздің елде төрешінің қателігінен кеткен ойынды қайта ойнайтын болса, біріншілік бел ортасына жетпей, бір маусымды 3-4 жыл ойнайтынымыз сөзсіз. Келісілген ойындарды да кездестірдік. ФИФА мен УЕФА-ның тізімінде бар бір Қазақстандық төреші жоқ. Көрші ел Өзбекстанның Равшан Ирматов бастаған төрешілер тобы ӘЧ-да қызмет көрсетеді дегенде, барлық БАҚ өкілдері бұл күтпеген оқиғаны жарыса жазған еді. Әйтсе де, өзбекстандық төреші дүбірлі доп додасының барысында өзінің білікті маман екенін дәлелдей білді. Алыстағы Африка мен Бразилияда міндетін абыроймен атқарған арбитр талайға үлгі бола білді. Ирматовтан үйрен, ҚФФ төрешілері!

Жанкүйер! Жаныңды беріп, күйіп кету деген сөз емес пе? Күймек түгіл қарпайым ойынды көруден аулақпыз. Стадионда жанкүйерлердің аздығы бәрімзіді қынжылтады. Орташа есеппен үш мың адам жиналады екен. «Бәрібір ұтыламыз» дейтін Қазақстандық жанкүйерлер лапылдаған отқа қалай май құйып жүргендерін өздері де білмейді. Жанкүйерлер толы болса, футболшы да рухтанып, иығына үлкен жүк артылғанын сезер ме еді? Жанкүйер болмаса олар кім үшін ойнайды? Қазақстан командаларында фан-клубтың өзі толық құрылып біткен жоқ. Ал, Еуропаның командаларының басым бөлігінде «12» нөмір берілмейді. Оны арнайы жанкүйерлерге арнаған. Алаңдағы 11 ойыншы ғана емес, жанкүйерлерді де он екінші деп санайды. Еуропа жанкүйерлерінің мәдениетінің жоғарылығы соншалық, түрлі анимациялар жасап, клубтың гимнын шырқап, үлкен-үлкен банерлерге дем берер қанатты сөз жазып, қолдарынан келер көмекті аянбайды. Қазекең болса, отырып алып балағаттағаннан басқа не білсін. Туған елінің футболын ары ысырып жүргендер қатары аз емес. Қазақстанның атағын, абыройын, ар- ұятын әлем алдында қорғап жүргендер үшін қам жейтіндер аздығы жанымды жегідей жейді. Ұлттық құрамаға қолдау көрсетейік, ағайын!

Комментатор мен асаба егіз ұғым. Тойды төңкеретін де, көмкеретін де асаба болса, матчтың мәні мен сәнін келтіретін комментаторлар. Жоғарыда айтылған дерт қазақ комментаторларына да жұқса керек. Бейдауа сырқат-ау шамасы. Тыңдаушының құлағына түрпідей тиетін орыс тілінен алынған калька сөйлемдерді жиі қолданады. Футбол десе қаны қызбайтын, спорттан хабары шамалы адамның матч тізгінін ұстап, талқылағаны күлкілі естіледі. Жаттанды сөз, таныс трафарет, жанама әңгіме, артық күлкі-қазіргі қазақ комментаторларына тән қасиет. Ойын біткенше миллион рет кешірім сұрайтыны да бар. Мағынасы майысқан сөйлемге әуес. Қазақтың осынау кеңпейіл, мейірбан, дархан даласы сияқты ұшан-теңіз бай, шешен де көркем тілін қолданбай, өзге тілден аударма іздеп, әлек-шәлегі шығатындай комментатор мырзалардың басына не күн туған? Қазақи қалжыңы мен тапқыр теңеулері, өткір сын, ирониясы қатар жүретін, спорт саласынан сауатты комментаторлардың аздығы көңілге кірбің түсіреді. «Дайын асқа тік қасық» болмай, ізденіп, талаптанып, жаңа леп, спорт санасына соны серпін сыйлаңыздар, комментатор көкелер!

«Футбол саясаттың жетегінде кетпеуі керек» деп, шыр-пыр болған Мишель Платинидің сөзінде жан бар. Елімізде саясаттың спортқа ықпалы зор. Керісінше өкімет футболға қолдау көрсетіп, дем беруі шарт. Осыдан бірнеше жыл бұрын бірлескен Спорт басқармасы футболды дамытудың 2013-2020 жылдарға арналған бағдарламасын жасады. Инфрақұрылымды жаңғыртуды бастамаға алғандарын жарияға жар салды. Нәтижесін көзбен көріп, құлақпен естіп жүсіздер. Әбден былыққа батқан, жемқорлық белең алған, футболдан бейхабар басшылықтан кері кетпесек, ілгері жылжымаспыз!

Мақаланың мақсаты көпке күйе жағу емес. «Айтпасаң сөздің атасы өледі» дейді ғой. Сын түзелмей, мін түзелмес. Жыртығымызды жамап, тыртығымызды түзеп, қалың қазағыма қозғау салу. Айтар дүние аз емес. Дегенмен, бұл күндері төрткүл дүниені өзіне иландыра білген, үлкен сұранысқа ие спорт түрін неге елімзге насихаттамасқа? Ахмет Байтұрсыновтың өлеңіндегідей масадай ызыңдап, халқын оң өзгерістерге бұрсын деген ақ ниетті дұрыс түсініңіздер, ағайын! Білікті бапкер өз бабында болып, дұрыс нұсқау берсе, ойыншыларымыз намысқа тырысып, қажымай тер төксе, төрешілеріміз әділдікті ту етсе, комментаторларымыз ойынды жүйелі жеткізсе, өкіметіміз «шабамын» деген жігітке ат берсе футбол ойнамақ түгіл, әлемдік бәсекеде топ жарамыз! Ал, сен, жанкүйерлік ет те, нәтиже талап ет! Қашанғы өзгенің доп тепкеніне телміріп жүре бермекпіз. Өзіміз дегенде өгіздей қара күшті сарп етіп, күллі дүниеге қазақтың доп тебе алатындығын дәлелдейік, қазақ елі!

Келер шақ. Африка құрлығы. Мыңдаған қазақ жанкүйерлерімен лық толы стадионда кезекті әлем чемпионатының ақтық ойыны. Алаңда Қазақстан және Германия ұлттық құрамалары. Санаулы секунттардан соң ойында өзінің мәресіне жетеді. Табло есепті көрсетіп тұр. Есеп 3:0, қазақтар пайдасына….
Әркімнің өзіндік ойлау және пікір білдіру құқықы бар. Бұл менің құқықым, қазақ футболының келешегін осылай елестетемін, солай боларына сенемінде. Қазақ футболы туралы сөз кетер екен бүгіні туралы айтарлықтай ештеңе айта алмаймын. Бүгінгі футбол ортанға жолы болса керек. Ешкімнен артық емесіміз анық, бірақ ешкімнен кемде емеспіз. Аты аңызға айналған, атақтары ауыз толтырарлық Германияда, Бразилияда, Италиямен Англияда осы денгейдегі футболды өз бастарынан өткерген, ал, Ауғанстан, Тәжікстан, Түркіменстан секілді көршілеріміз біздің деңгейімізді армандап жүр. Бұл күнгеде шүкір дейік, бұл денгейгеде тәубе дейік.
«Асық ойнаған азар, доп ойнаған тозар», деген екен ата-бабамыз. Неге айтты екен? Мұнысын анық білмедім, бірақ, бір анығы ата-бабамыз доп ойнағанды яғни футболды білген екен ғой.
Осы орайда нақтылап алсақ, қазақ қашаннан доп тебе бастады? Қазақ топырағында футбол мектебін ашқан кім? Біздің алғашқы ойыншыларымыз кім болған? Олар арасында жарыс ұйымдастырып, қаржылай қолдаған кімдер? Тізбейтек берсек сұрақ таусылмасы анық, ал, қайтарар жауабымыз жеткіліктіме? Жә, осынша сұрақты туандатқан екенбіз, азда болса жауап қайтарып көрелік. Осы сәтті пайдаланып қазақ футболының тарихына шолу жасайық…
… Қазақ футболы неше жаста? Ия, Мұқаң алаңда доп теуіп бастап берген футболымыз бір ғасырдан астам уақытты арқаға тастады. Бір ғасыр, тарих үшін ауқымды уақыт болсада, біздің футбол үшін қысқа ғана уақыт болды. Түп тамыры ағылшындарға барып тақалатын бұл ойынның добы Мұқаңның аяғына қалай тиіп жүр? Қызығы осы…

Жүз жыл алдын. Анығырағы, 1912 жылы Мәскеуден Семей өңіріне келген Куприянов деген кісі сол өңірге танымал көпес Плещеевтің дүкеніне орналасады. Ол орыста қазақ даласына құр қол келмесе керек, өзімен бірге қара домалақтарымызға доп, қақпа торы секілді дүниелерді ала келеді. Футбол туралы түсінігі бар кісі емеспе, қолайлы орын тауып алаң сызып, қос қақпа орнатып қазақ даласындағы алғашқы «стадионның» қазығын қағыпты. Алғашында аяқ соққысынан ауаға әуелей ұшқан допқа үрейлене қараған қара сирақтар күн өте ширалып, футбол өнерін әжептеуір бежереді. Осы қолбала алаңда доп теуіп жүрген балақайлардан даламызда 1913 жылы алғашқы «Жарыс» (татарша «Ярыш» деген атауда болған) футбол командасы құралады. Команда құрамының басым бөлігін сол кездері Семейде мекен еткен жергілікті татар ұлтының балаларымен қазақ балалары құрайды. Балалар бойындағы ойынға деген құштарлықты байқаған Юнустың әкесі, танымал көпес Сыдық Нигматуллин оларға демеушілік етіп көп уақыт қаржылай қолдап тұрған.

Жергілікті татар ұлты дедік. Ия, ол кездері өңірде өте бай, сауатты татарлар көп болған. Футболға деген қызығушылығы өте жоғары болған Юнус Нигматуллин осы команданың сардары болған, өз тобының кейінірек дамуына көп үлес қосады. Біреу білсе, біреу білмес, осы жылдары мұғалімдер семинарында оқып жүрген жас Мұхтар Әуезов «Жарыс» («Ярыш») тың сапында доп тебеді. Допты құр теппейді, жартылай қорғаушы болсада қарсыластар қақпасын нысанаға алып отырады.
1914 жылы «Жарыс» («Ярыш») өзінің алғашқы ойынын Семейде құрылған гимназияшыларға қарсы өткереді. Осы тарихи ойында қарсыластар қақпасына гол соққан, қазақтың біртуар азаматы, ұлы әдебиетші Мұхтар Әуезов екен. Команданың алғашқы ойынында Мұқаңмен бірге алаңда Ахметсәлім Каримов, Қасымхан Мұхаммедов, Салах Хисматуллин, Зиятдин Рыспаев, Мұхаммед Сайдашев, Юнис Нигматуллин, Әміржан Сыздықов, Габдулхан Габбасов, Мухамедулла Курманов, Гусман Ямбушев және Сабыржан Ахмедшиндер доп тебеді.

Соңында өлмес туындылары қалған Мұқаңның бұл дәрежеге жетуіне балалығында бірге ойнаған достарының ортасы ерекше болғандығы тәсір еткен болуы мүмкін. Сол уақыттары команданың ойыншылары ақылдаса келе, біркелкі жиде тіктіреді және топтың өзіндік эмблемасын (белгі) ойлап табады. Бүгінгідей теледидары бар заманда емес, футбол әлемінен алыс ауылда доп тепкен бұл балақайлар ойыншылар киімінің бірдей болуы немесе өзіндік белгілері болуын қайда білді екен, ә? «Болар бала басынан» демекші, ұлы тұлға болып қалыптасқан Мұқаң бала кезінен ақ зерек, көреген болған екен ғой. Сол төсбелгі негізінде 24 дана болған, бүгінгі күні жалғыз данасы сақталып қалған. Қазақ футболының бұл құнды жәдігері Юнус Нигматуллиннің Германияда тұратын немересі тәрепінен қазақ футболының 100 жылдығы қарсаңында Семейдегі татарлар мұражайына тапсырылған.

Бертін келе, 1913 – 1916 жылдар аралығында Семей қаласында тағыда «Нептун», «Семинаршылар», «Ласточка», «Орлята» секілді командалар құрылады. 1915 – 1916 жылдары көрші Павлодар қаласында «Ястреб» және «Звездочка» деген атпен қос команда бой түзейді. Ары қарай футбол ойыны Орал, Ақтөбе, Петропавл өңірлеріне тарайды. Осы топтардың көршілес ауыл – аймақпен күш сынасулары нәтижесінде ойын Орта Азия және Сібір бойлап ен жаяды.
Іргетасын өз қолымен қалаған Мұқан бүгінгі қазақ футболына шүкір, дейтін шығар. Азияның емес, Еуропаның алпауытына айналуға әрекет етіп жатқанымызды құптары анық. Қазақ әдебиетіне ғана емес, қазақ футболындада өзіндік қолтаңба қалдырған Мұхтар Әуезовтың ізбасарлары ешкімнен кем болмау керек, кем болмайдыда.
Осы блогымды келер шақта Африка стадиондарында өтіп жатқан әлем чемпионатында бір қаракөзіміз тағы бір рет оқыр. Армандар ақиқатқа айналған күні. Бұл енді менің арманым, әрбіріміздің жеке пікіріміз болғанындай, менің жеке арманым. Әрбір кісінің армандауға құқықы бар…
P.S; #НаурызДода

— Өй, қу сүйектің майын сорасың ба?!
— Қане, сақам, алшы, тауха түсе ғой!
— Өй, Мергенбай...!
— Қарызға бір мүжік тікші, ұтсам екі асық қылып қайтарам…
— Сақаңды бере тұршы, ұтсам екі майлы асық беремін…
— Арқарыңды (сақа) неше асыққа айырбастайсың?
— деген жаңғырықтар мен бірге ойнаған балалардың бейнелері санамда ақ-қара түсті деректі кино таспалары секілді айнала береді. "Үш табан", «алтыатар»,«шік-бүк», «черта» ойындарын ойнап, у-шу болып жататын едік. Асық ойнаудың екі тәсілі бар: бірі шынға, екіншісі өтірікке. Шынға ойнасақ, тігілген асықты ұтылсақ, қайтарылмайды; өтірікке ойнасақ, қайтарып аламыз. Дүниені ұмытып, туп-тура асықтан әлем чемпионты секілді шынымен дауласамыз. Ара-тұра төбелесіп аламыз. Арамызда «Пәленшемен шығасың ба? Түгеншемен бірге-бір тұрасың ба?» деп шағыстыратын түлендер табылады. Жауап былай: «Шығам», «тиіссе қарап тұрмаймын», «білмеймін».
Футбол. Көгалға барып екіге бөлініп, доп тебеміз. "Қақпамыз" екі үлкен тас. Қақпада жасы кіші балалар тұрады. Біз бес-алтыншы сыныпта оқысақ, қақпашылар бірінші-екінші сыныпта оқитын балалар. Бейне бір әлем чемпионатында ойнағандай еліреміз кеп. Жіліншіктен, тізеден жәй ғана теуіп жіберіп, талайды ойбайлатқаным есімде. Өтірік күліп: «Кешір» деп басынан сипап, құшақтап алдай саламын. Добымыз жыланы бар тоғанға түсіп кетсе, қақпашыларды аяқтарынан салбыратып, допты алдырамыз. )))) Футболымыздың соңы кейде төбелеспен аяқталады. Бітімге келіп, татуласып, қайта ойнаймыз. Футболдан соң, біраз тынығып, жас мөлшері, дене бітіміне қарай жұптасып күресеміз.
Карта. Алтылық және қара қатын ойнаймыз. Жабылып кеткен картаның бәрі демей-ақ қояйын, көбі (көзірлер) менің жеңімде болады. Ұтылып бара жатсам дау шығарамын. Картаның соңы шатақпен аяқталып, бір-бірімізді қуалап, тебісіп кетеміз.
Қисалақ немесе қиса. Сол кезде жасы 17-18 мөлшеріндегі бойжеткен бар еді. Аз-мұз жеңілтек, қара ағашша қатқан арық, маймақ, былқ-сылқ етіп қисаңдап жүргеніне қарап "қиса, қиса, қиса-еу" деп артынан шулайтын едік. Ол пысқырмай жүретін, күшіктер секілді шәуілдесіп қаламыз.
Мен көрген түріктің тарихи сериалы. Осман сұлтандығы, кресшілер, апыр-топыр. Есімде қалған кейіпкер — Оруч баба.
Даллас. Джеа. Жағымсыз әрі отты кейіпкер. Оған қарап: «Бәттібай, тағы сытылып шықты» дейсің амалсыз.
Дункан Маклауд. Шотландия тауларында 400 жыл бұрын туған бас шапқыш. ))))
Зена. Сол қатынды көру үшін сабағымды тез-тез оқып тастайтынмын. Зена қиқулап, айғайлап төбелескенін көріп, ырза боламын.
Юсуф Миролу. Юсуфтар өлмейді. © Құсшы
Жаңа киім кигенді «и, жыртыс» деп жамырасып қарсы алатын едік. 90ж. аяғында жаңа киім киетіндер аз, кигендер мақтанып жүреміз, олай жүріп, былай жүріп.
Құрбы қыздар. Бөлек әңгіме. Құрбыларға қырындаудың бір тәсілі олармен бірге жасырынбақ және кәртүшке ойнау.
Мектепке кіру үшін кезекте тұрып та төбелесіп кетеміз. Бізге бәрібір.
«Тезірек өсіп, азамат боламын» деп балалықтың қадірін білмедім, құнттамадым. Тоңған кезде жанымды жылытатын, ащыны тәтті ететін қайталанбас сәттерді күлімдеп есіме аламын. Қайран, сол кездер!

«Футбол-өмір!» Иә, бұл сөзбен бір топ келіссе, келесі топтың келіспеуі әбден мүмкін. Себебі, футбол десе ішкен асын жерге қойып, оны, футболды өмір санайтындар бар да, футболды, былайша айтқанда, «қақпайтындар» болады. Мен екі топқа да жатпаймын ;) футболға деген қызығушылық енді оянып келе жатыр.
Кеше Астана қаласы «Қажымұқан» атындағы орталық стадионында«Астана-64» командасы Шымкенттік «Қыранды» қабылдады. Әу баста «Қыранның» келетінін естігенде«Астана Аренада» болады-ау деп ойлаған едім. Өкінішке орай, далада қар аралас жаңбыр жауып тұрғанда ашық алаңда өтті. Фотоаппаратымды арқалап мен де, дәлірек айтқанда біз де бардық. Әрине, "Қыранға" жанкүйерміз!

Ойын "Қыранның" шабуылынан басталды

Ойынның аты-ойын! Олар ешқандай кедергіге қарамайды. Тек жеңіс үшін, жанкүйерлері үшін ойнайды!

Ал "Қыранның" мұндай плакат ұстаған жанкүйерлері болмаса да, әр жерде бір «Давай, Мурат, Мура!» деп айқайлап жүрген жанкүйерлері жетерлік еді ;)


Мен жанкүйерлер жақта жүрсем «Гооол!» деген дауыс шықты. Артыма жалт бұрылып қарап, мынандай қуанышты сәтке куә болдым:)

9-нөмерлі Мұрт Өнал есеп ашты. Есеп: 0:1
Арада 8 минут өткен соң«Астана-64» командасның ойыншысы Павел Пурышкин есепті теңестірді. Астаналық жанкүйерлер бір-бірін құшақтап, құттықтап жатты. Бұл қуаныштарының ұзаққа созылмайтынын қайдан білсін?! ;)



"Қыранның" сапындағы Голландиялық Мұрат Өнал қарсыластар қақпасына бірінші таймның соңғы секунттарына кезекті голын салып, команданы тағы да бір қуантты.

Сонымен, бірінші тайм аяқталды. Жалпы, футбол көруге бірінші рет келуім емес. Неге екенін білмеймін, естелік ретінде бір де бір ойында фотоға түспеппін. Есесіне осы жолы аямай футболистерді түсіріп алдым. Футбол түсінгенге ойыншық емесіне тағы да көзім жетті.






Айтпақшы, бұл ойында бас төреші Қостанайлық Анатолий Вишниченко болды


Постымның басында айтқанымдай, дала боран болып тұрды. Ойынға жарты сағат қалған кезде Астаналық жанкүйерлер газонды қардан тазалағанымен, газон ойынның бірінші таймында-ақ қар-қар болып кетті.


Табиғат құблысына бұйрық беріп, оны басқара алмайсың ғой. Мұндай келеңсіз жағдайлар футболистерге кедергі болмайтындығын "Қыран" командасының ойыншысы Санат Жумаханов дәлелдеді. Ойынның 2-таймында "Қыранға" 3-голды сыйлаған Санаттың тағы да пенальтиден гол салуға мүмкіндігі бар еді. Бірақ Санат оны дұрыс пайдалана алмады. Есеп 1:3. "Қыран" қырып кетті! Ал жанкүйерлер болса көңілді нотада үйді-үйіне тарқасты :)


P.S. Кешегі ойыннан кейін Шымкенттік "Қыран" командасы турнир кестесінде 2-орынға жайғасып, премьер-лигаға берілетін соңғы жолдамаға таласатын командалар қатарына қосылды. Енді келесі ойын 16-қарашада өтеді. Сәттілік саған, "Қыран!"

Біздің бүгінгі сұхбатымыздың қонағы бірінші лигада өнер көрсетіп жүрген Қыран ФК-ның шабуылшысы Мұрат Өнал.

— Мұрат, бүгінгі жеңіс құтты болсын!

— Рахмет!



— Уақыт тауып келіп отырғаныңа рахмет. Сұхбатымызды бастасақ. Алғашқы сұрақ. Алғашқы добыңды кім сатып алып берді?

— Ағам. Қара-қызыл-жасыл аралас доп еді. Түнде жатарда сол допты құшақтап жатып ұйықтайтын едім.

— Балалық кезіңдегі жақсы көретін футболшың кім?

— Бразилиялық Роналдо. Қақпаға әр түрлі жағдайда теуіп гол соға беретін.

— Ал қазіргі ойыншылардан кімнің ойынын ұнатасың?

— Иньеста. Оның допты алып жүру мәнері ұнайды.

— Төрешінің саған қызыл қағаз көрсетіп алаңнан қуған кезі болды ма?

— Ия. Кішкентай кезімде болды. Бір командадан жаман ұтылып жатыр едік. Бір сәт болды, жыным келіп қарсылас ойыншының артынан бір теуіп құлатқанмын.

— Ол кезде қай позицияда ойнаушы едің?

— Шабуылшы. Мен көбінесе шабуылшы, кейде жартылай қорғаушы болып ойнайтынмын.

— Ал ойыншы жетпей қақпашы немесе қорғаушы болып ойнаған кезің болды ма?

— Жоқ. Бірақ мен бір жәйтті айтып кетейін. Алдын қай командада ойнасам да бойымның да жасымның да кішілігіне қарамай әрдайым капитан болып шығатынмын алаңға.

— Гол соққанды ма әлде гол пасын бергенді жақсы көресің бе?

— Гол пасын бергенді ұнатамын.



— Командаң ұтылып тұрып, сенің соққан голдарыңмен командаңның камбэк жасағаны болып па еді?

— Ия. Ол кезде Аякс ФК-ның дубль командасында ойнайтынмын. НЕК Неймеген командасының дубль командасынан 0-2 ұтылып жатқанбыз. Соңғы 20 минутта мен үш гол соғып командамның жеңісін тойлағанбыз. Сол ойыннан кейін мен Брюггеның дубль командасына трансфер болдым.

— Ырымға сенесің бе?

— Жоқ, бірақ ойынға шығардың алдында дұғамды оқып шығамын.

— Қазақстанға келгелі ойындарда саған не ұнады?

— Ойын басталмай тұрып орындалатын әнұран маған ерекше шабыт береді.

— Футбол карьераң біткен соң не істемек ойың бар?

— Бапкер болып қазақтың қараторы балаларына бір нәрселер үйрете алсам менен асқан бақытты адам болмас еді.

— Қазақстанға келіп үйренген жаңа қазақша сөз қайсысы?

— Қалайсың? Мен бұл сөзді қандайсың деп қолданушы едім.

— Домбыра тарта аласың ба?

— Жоқ, бірақ үйренгім келеді.

— Футболшы болмасаң кім болар едің?

— Банкир боламын деп ойлайтынмын. Мүмкін қазір банкте істеп жүрер ма едім.

— Айдаладағы аралға түсіп қалсаң өзіңмен бірге қандай үш зат болғанын қалар едің?

— Хахаха (деп күліп алды Мұрат). Ойланайын. (90+4 секундтан кейін берген жауабы) Шашлык, күннен қорғайтын крем және доп.

— Астана, Алматы, Шымкент?!

— Астана өте әдемі, заманауи қала. Алматы да қыдыратын жері көп өте әдемі қала. Ал Шымкентте қазақтар өте көп. Сол үшін Шымкент маған қатты ұнайды.

— Сенің Қазақстан азаматтығын алу жөніндегі шаруа не жағдайда?

— Әзірге тыныш. Мен Қазақстанда жұмысшы визасымен жүрмін. Анда санда көші көші-қон полициясына барып тұрамын. Қазақстанда қазақ «турист» болып жүрген маған қызық көрінді және бұл жағдайға ұяламын. Визаның уақыты қараша айының соңында бітеді, бірақ командамның бірінші лигадағы соңғы ойындарында ойнай аламын.



— Қазір Қыран ФК бірінші лигада бірінші орында тұр. Премьер лигаға шығу жолындағы көңіл күйлерің қалай?

— Командадағы бүкіл ойыншылардың көңіл күйлері тамаша. Бәрінің де алға қойған мақсаты жақсы ойын көрсетіп премьер лигаға шығу.

— Егер Қыран ФК бірінші лиганың чемпионы ретінде премьер лиғаға шықса бұл табысты қалай тойлар едің?

— Ол чемпиондықты бір қой сойып, шашлык жасатып осы күнге дейін командамызды қолдап келген жанкүйерлермен атап өтер едім.

— Ал өзің есте қалар қандай жынды тірлік істер едің ол күні?

— Шашымды сарыға боятармын мүмкін (деп бір күліп алды Мұрат)

— Сұхбатқа рахмет, Мұрат! Шашыңды сарыға боятқан күні шашлык жеуге болмаса да селфиге түсуге шақырарсың. Алдағы Ақжайық ойынында саған және командаңа табыс тілеймін. Жеңісті күндерде жолыққанша!

Алдын-ала сатып алынған билеттер.

Танысып қойыңыз, екеуі де мен. Киносүйгіштігім Ернардан, футболсүйгіштігім Аршаттан кем шығар, бірақ екеуімен де көсіле отырып әңгіме-дүкен құруға қауқарым жетеді ғой деп ойлаймын. Ал, мәселе футбол туралы кино жөнінде болса, онда… онда, алдымен, попкорныңызды дайындап алыңыз.