«Ақша» тақырыбында пост жазу үшін біраз ойлануға тура келді. Атауы оңай болғанымен, ерекше материал дайындай қалу оңайлыққа соқпады. Сөйтіп жүріп Дмитрий Семенов есімді кісімен таныстым. Ол Астана қаласындағы «Антиквариат» атты дүкенді басқарады екен. Коллекционерлерге түрлі тауарларды тауып беріп отыратын бұл дүкеннің ең үлкен бөлігін ақша жинайтын адамдарға арналған бөлім екендігін білген мен Дима ағайдан ақшаны тауар ретінде сату қандай екендігі туралы сұрастырдым.


Ақша жинайтын адамдар
Ақша жинайтын адамдар бүгінгі күні өте көп. Олардың өздері екіге бөлінеді. Бірі қағаз ақшаны жинатын бонисттер болса, бірі тиындар жинайтын нумизматтар. Бүгінгі күні бонисттерге қарағанда нумизматтар өте көп. Нумизматикамен айналысу қалай басталады дейсің ғой… Нумизматикаға негізінен адамдар жолда келе жатып көшеден ерекше бір тиын тауып алуы мүмкін немесе оған біреу тиынды сыйға тартады… Бәрі содан басталады. Ондай адамдар көбіне көрген тиын, банкноталарын жүйесіз түрде жинай бергенімен, уақыт өте келе біраз қоры жинақталғаннан кейін жүйелене бастайды.


Ақшаны тауар ретінде сату
Ақшаны тауар ретінде сатарда немесе сатып аларда міндетті түрде олардың құнын білуіңіз қажет. Оларды құны сол тиынның өткізілген аукциондары негізінде белгіленеді. Оған сарапшылар аукционға қанша теңгеге қойылғандығы мен қанша теңгеге сатылғандығын анықтай отырып құнын шығарып, арнайы каталогқа еңгізеді. Ондай каталогтың бар екендігін білмейтін адамдар өзінің ежелгі ақшасын 1 миллионға сатуға дайын тұрады. Ал каталогта ол тиынның құны 1000 теңге болып қалса оған ренжіп кетіп жатады. Өйткені ақшаның құны оның айналымға шыққан санына да байланысты.
Мысалы, Арал елдері бар ол жақта қағаз ақша санаулы түрде ғана шығатындығы соншалық тұрғындары тіпті қағаз ақшалары барын білмейді де екен. Сол ақшаның аздығынан олардың құны каталогта қымбат тұрады. Ал егер патшалық Ресейді алатын болсақ, соңғы патша ІІ Николай тақтан түскеннен соң Кеңес Үкіметі құрылғанға дейін ақша реформасы болмаған. Сол кезде жаңадан кезлген Үкімет реформасыз халықтың ақшасын жарамсыз деп танып, қазіргі уақытта 1909, 1908,1905, 1903 жылдардағы тиындар «ІІ Николай Патшаның арзан тиындары» деп аталады. Олардың бүлінбеген, жаңаларын ғана 300-1000 теңге арасында сатуға мүмкіндік бар.
Сол үшін ақшаның құны жайында ақпарат білмесеңіз сіздің алданып қалу мүмкіндігіңіз өте жоғары.
Біздің дүкендерде аралдарды қосып есептегенде дүниежүзінің барлық елдерінің ақшалары бар.
Ең арзан тұратын банкнота 90 жылдан бері қаратай шығарылған ТМД елдерінің ақшалары. Олар 150 теңгеден басталады.





Инвестициялық тиындардан қымбат тұратын тиындар бар
Коллекционерлер негізінен инвестициялық тиындарды жинамайды. Өйткені оны адамдар көбінесе сол тиыннан белгілі бір соммада пайда көру үшін ғана алады. Себебі ол тиындардың құны металдың биржадағы құнына ғана негізделеді. Одан бір күндері ұтып тұсаң, бір уақытта-ақ ұтылып қалу қауіпі де жоғары.
Әлем бойынша нумизматтардың жинайтын ең үлкен коллекциясы жан-жануарлар мен ғарыш бейнеленген тиындардан тұрады. Сол үшін ақшалай пайда табамын деген адамдар осы тақырыптағы тиындарды да іздестіріп жүріп сатып алып, кейін коллекционерлерге өз бағынан 2-3 есе қымбатқа сата алады. Себебі нумизматтар өзінің коллекциясына жетпей тұрған тиынды алар кезде оның құнына мүлдем қарамайды деп айтуға болады. Ол 1 миллион тұрса да ала салады, ал егер ол тиын оны қызықтырмаса ол қанша арзан тұрса дағы оған қарайды деп үміттенбеңіз.

Румынияның пластик банкноттары. Пластик банкноттар алғаш рет 1996 жылы Австралияда шыққан болатын. Бүгінгі күні пластик банкноталарды Вьетнам, Жаңа Зеландия, Бруней, Бермуд аралдары және Жаңа Гвинеяда қолданады.

Бұрын соғыс уақытында басқыншылар басып алған жерлердің валютасын жоққа шығарып, өздері осындай «оккупациялық» ақшаны қолдануға береді екен. Бұл ақшалар тек сол аймаққа ғана жараған. Ал басқа жерлерде құнсыз болған.



Ақауы бар ақшалар да бар
Тиындарды жасау басталған заманнан бастап әрдайым олардың ішінен белгілі бір ақаулары бар тиындар табылып отырған. Ондай тиындар өте сирек кездесетін болғандықтан нумизматтар кәдімгі тиынға қарағанда оған артығырақ қызығады.
Мысалға, өзіміздің Қазақстанды алатын болсақ. Тәуелсіздігіміздің 5 жылдығына «Алтын адам» бейнеленген тиын шыққан болатын. Сол тиынға байқап қарасаңыз Алматыдағы ескерткіш «Алтын адамның» қолында қыран құсы мен садағы болса, тиындағы бейнеде мүлдем басқа «Алтын адам» бейнеленген еді. Кейінінен ақау білінгенен соң, ол тираж жиналып алынған болатын, ал бір бөлігі коллекционердердің қуанышына орай олардың коллекциясына толтырды.
Ақауы бар тиындарға сұраныс бар болғаннан соң, бізде сатылымда олар да бар. Олар аса қымбат тұрмайды бағасы 500-ден 1500 теңге көлемінде.



Ақша идеологияны қалыптастырушы құрал ретінде
Менің 37 жыл өмірімде қолымнан түрлі-түрлі ақшалар өтті. Алайда ақша арқылы бір елге бір елдің идеологиясын сіңіруге болады деп ойламаймын. Ақша бір дәуір бейнесінің көрсеткіші деп айтқан дұрысырақ шығар. Себебі қай ақшаны алып қарасаңыз да оларға белгілі бір дата, белгілі бір оқиға белгіленгенін көресіз. Мысалы, кезінде Ресейде Патшаның таққа отыру кезінде міндетті түрде патшаның белгісі бар тиын шығаратын. Ол жерде патшаның тәжі немесе тағы да басқа бір белгілі заты мен Таққа отыру рәсімі болған уақыт жазылатын. Ал Африка елінде бір-екі рет африкалық тайпалардың канибал патшаларының бейнесі шыққан болатын. Ол белгісі бір идеологияны емес, бір кездері сондай Патшаның болғандығын белгілеу ғана еді.
Уақыт өте келе нумизматиканың да бағыты өзгеріп келеді. Бұрын тиындарға Патшалардың бейнесін салатын болса, қазір тарихи жәдігерлерді, «Қызыл кітапқа» енген жан-жануарларды бейнелейді. Қай заманда да тиындар кейінгі ұрпаққа ақпаратты жеткізуші құралдардың бірі болған деп айтар едім.

Дима ағайдан ақша жинайтын адамдар, ақшалар туралы мол ақпарат алып бонисттер мен нумизматтарға қатты қызықтым. Сөйтіп өз арамызда сондай адамдар бар ма екен деген қызығушылық туды. ОЛАР БАР ЕКЕН!
Тіпті береу емес, бір тобын тауып алдым. Олардың әңгімелерін тыңдадым да нумизматика мен бонистикаға ғашық болып қалдым

Өзіміздің арамызда жүрген бонисттер мен нумизматтардан сұхбат ұсынамын

НҰРБОЛАТ ТУЫСБАЙҰЛЫ, журналист:

— Былай қарағанда, күнделікті өмірде қолыңда жүрген зат. Аса қызығушылық тудыратын түк те қасиеті жоқ. Тіршілікте қажет болғасын біреуден саған келеді, сенен өзгеге кетіп жатады. Тіпті, байқаусызда үйіңде болсын, не болмаса көшеде келе жатып өзге елдің таңсықтау бір монетасын тауып алсаң былай-былай төңкеріп бір қарайсың да қалтаңа, не сөмкеңе сала саласың. Бұл кез келгеннің басынан өтуі мүмкін жағдай. Ал біреулер монета десе жанын береді. Біреу оның шығу тарихына қызығады. Біреу жай ермек үшін, не болмаса өскенде балаларыма көрсетем деп жинайды. Ал, біреулер әр монетаны өзінше «сөйлетеді». Монета жинаудан тәжірибесі бар адам қай тиынның сұранысқа ие, қай жәдігердің, әсіресе ескі монеталардың нағыз түпнұсқа екенін бес саусағындай айыра біледі. Мен өз басым әзірге бұл салада «сарыауыз балапанмын». Монетаға деген қызығушылығымды оятқан кластасым. Оқуды бітіріп, жұмыс істеп жүрген кезіміз ғой. Бірде сол досымның үйіне қонаққа бардым. Сонда ол 7-сыныптан бері жинап келген монеталарын көрсетті. Құдай сақтасын! Көзім оттай жанды. Бұрын соңды ондай коллекцияны көрмеген мен арнайы альбомға әдемілеп салынған бірнеше қаптамадағы әр түрлі елдің тиындарын көріп ауызымды аштым. Баяғы Петр біріншінің заманындағы монеталар секілді ескі дәуірдің жәдігерлері адамды еріксіз арбайды. Оған қойған ең бірінші сұрағым мынау болды: «Мынаның бәрін не қылмақсың?» Қайтейін енді, бұрын-соңды ондайды естіп, көрмеген. Сондағы алған жауабым: «Мен байып кетпесем де осы жиған-тергенім ұрпағыма мұра болып қалатын болса, баламның баласының баласы бір замандары байып кетер...»
Әрине, әзілдеп айтты ма, шынын айтты ма, кім біледі?! Бірақ, тап сол күннен бастап монета жинап кеткенім жоқ (күліп). Оған бірден кірісу де оңай емес негізі. Жүрегіңнің шын қалауы болмаса тиынның басын құрап, коллекция жинау – бос қиял ғана. Оның да өзіндік мәдениеті болады. Түсінігі болады. Тарихы болады. Егер қолыңа түскен, немесе сатып алған қандай да бір ескі дәуірдің монетасын, оның сырын, тарихын түсінбейтін болсаң оның бәрі бекер шаруа. Мен тиындарды жаңа бастап жинап жатқан адаммын. Білгенімнен білмейтін дүнием көп. Әрине, қалтасы қалың адам бір күнде коллекционер болып шығуы мүмкін. Өйткені, қазір қандай да бір коллекцияны сатып алу түк те қиын емес. Оны интернеттің өзі-ақ тауып береді. Алайда, бұл өте нәзік шаруа. Әрі талғам да керек. Мен әзірге осыны түсіндім. «Мен коллекционермін» деп жиған-терген тиындарыңды қапшық-қапшық қылып дорбаға салып сақтауға болмайды. Өйткені, бір-бірімен үйкелген монеталардың бояуы тарайды. Сапасы төмендегесін олардың құны да болмайды. Сондықтан, балаша баптап ұстау – үлкен жауапкершілікті талап етеді.
Тап өзімнің қызығып жинап жатқаныма 2 жылдан асты. Канада, Малайзия, Жапония, Қытай, Чехия, Грузия, Сингапур, Үнді сияқты басқа да көптеген елдердің монеталары жиналып қалды. Жұмыс барысымен шетелге шыққанда барған елдің қолданыстағы монеталарын көресің. Әр елдің салты басқа дейді ғой. Сол сияқты тиындары да сан алуан болып келеді. Өзіме дизайны жағынан Чехияның тиындары ұнады. Жалпы онымен шектелмеймін. Былтыр алғаш рет өзімше антиквар дүкеніне барып өзіме ұнаған Елизавет екіншінің құрметіне 1952 жылдан бері шығарылып келе жатқан сериядан монета алдым. Бір данасының дүкендегі бағасы 1600 теңге болды. Көлемі жағынан, әрі дизайны тәуір болғасын ұнаттым. Әрі бағасы да анау айтқандай қымбат емес. Сол сериямен шыққан қасындағы өзге тиындарды да кейін алатын болып едім, онымен ол дүкенге қайтып жолым түспей қойды. Жалпы айтқанда осы іске дұрыстап кіріскен сияқтымын. Мақсат – біреу ғана. Өз бетімше коллекционер болғым келеді. Танымымды кеңейткім келеді. Көрсең көз тоймайтын әр елдің ескі де жаңа тиыны қолымда болса деймін. Ал, балаларымның баласына пайдасы тиіп, содан ұрпағым байып кетіп жатса ол да жаман болмас (күліп). Ол енді бір Алланың ісі. Ал, менің бүгінгі ісім – тек қана тиын!

НҰРСЕРІК ЖОЛБАРЫС, журналист, тарихшы, блогер:

— Негізі менің тиындар жинауға деген әуестігім бала кезімнен басталған. Ал оны жүйелі түрде жинауға деген қызығушылығымды арттырған, студент кезімдегі нумизматика пәнінен сабақ берген Жұлдыз есімді мұғалімім болды. Ол кісіде тиындар өте көп еді. Бүгінгі күні қорымда бұрыңғы Патша үкіметі кезіндегі Ресейдің тиындары, ХІХ-ХХ ғасырлардағы тиындар, Кеңес Үкіметінінң алғашқы құрылған кезіндегі тиындар, одан кейінгі Кеңес Үкіметінің ақша реформасын шығарғаннан кейінгі тиындары да бар. Сонымен қатар Қазақстан 1991 жылы Тәуелсіздігін алып, 1993 жылы алғаш валютасы шыққанға дейін тиындары болмады да, оның орнына қағаз тиындар жүрді. Менде сол қағаз түріндегі ақшалар да бар. Ал валюталар қорым шетелдік 20 шақты мемлекеттінің ақшасынан тұрады. Тиындар қорымды қалай толықтырып отырасың деген сұрақтар болып жатады. Негізінен менің ақша, монета жинайтындығымды білетін шетке шыққан достарым таныстарып әкеліп беріп жатады. Онымен қоса өзіме керекті тиынды көзіме түссе сұрап немесе бір нәрсеге айырбастап аламын. Ал кейбіреулерден сатып алуға да тура келеді. Бірақ өз жеке басып үлкен көлемдегі ақшаға тиын сатып алып көрмеппін. Ал оларды жинауға кіші қарындасым көмектеді. Бүгінгі күні ол қор екеуіміздің ортақ меншігімізге айналған. Қорымыздағы ең көне тиындарды тапқан да қарындасым болды. Ол бір ретте Оңтүстікке қыдырып барған кезінде бір әжеден қамзол сатып алған екен. Сол қамзолдың безендірілген әшекейлеріне дұрыстап қарасақ, ол Ресейдің бірінші Александр тұсындағы тиындармен әрленген екен. Қазір бәрі Жезқазғанда қорымда сақталып тұр.

ЖЕҢІС АЙТЖАНОВ, қаржыгер, сиқыршы:

— Ақша жинаумен әуестенгеніме 5-6 жыл болды. Ең алғашқы тиынды маған ағам сыйлаған болатын. Ол студент кезінде халықаралық қонақүйде жұмыс істеп жүретін. Сол кезде шетелдік азаматтар оған өз елдерінің ақшаларымен шайпұл береді екен. Ол оны өзі жинамай маған «Жеңіс сен қаржы мамандығында оқисың ғой керек болып қалар» деп маған әкеліп беріп жүрді. Біртіндеп тиындарым жинала бастады да, оған өзім қызығып кеттім де олар туралы оқи бастадым. Басқа да ақша жинайтын балалармен балалармен таныстым. Оған, қоса менің анам жас кезінде ақша жинаған екен. Анамда 50 шақты тиындар, Совет Үкіметі кезеңіндегі банкноталары болған. Мен бір нәрсеге қызықсам соған беріліп кететінімді білетін анам өзінің коллекциясын маған сыйлады. Қазір коллекциямда банкноттар, теңге шықпай тұрған кезеңдегі бонылар бар. Кезінде тамақ, азық-түлік сатып алуға қолданатын қағаздар болатын. Соның бір данасы бар. Сосын өзім басқа елдерге саяхаттап барған кездерімде сол жерден ақша қарап жүремін немесе бара жатқан елге Қазақстанның теңгелерін ала барып, сол жақта ауыстыратынмын. Жақында біздің Ұлттық банк шығаратын 999 пайыз алтыннан тұратын инвестициялық тиын сатып алдым. Онымен қоса атаулы мерекеге, атауалы датаға немесе Олимпиада ойындарына арналған 60 мемлекеттің банкнотасы бар. Біле білсеңіз ақшалардың өздері құнды және құнсыз деп бөлінеді. Сондай ақшаларға келетін босақ менде Антарктиданың ақшалары бар. Бірақ ол жақта ещкім тұрмайтындықтан оның құны жоқ. Ең ең үлкен ақшам 1 триллион доллар. Ол Африкадағы Зимбабва деген мемлекеттікі. Оларда 5-6 жыл бұрын гипперинфляция болып қазір оларды өздерінің ақшалары жоқ болғандықтан мендегі ақша құнсыз. Сонымен қатар мен жан-жануарлардың суреттері бар ақшаларды жинағанды өте жақсы көремін. Көбіне жануарлардың суреттерін Үндістан, Бразилия, Африка мемлекеттерінде жиі салынады. Жақында Еуропаның орталығында орналасқан Мажарстан еліне бардым. Олар Еуро аймаққа кіреді де бірақ олардың өзі жеке Мажар форинті деп аталытын банкноттары бар. Сол жақтан 4 миллион форент алып келдім. Сол елдің ұлттық банкіне экскурсия жасағанмын. Олар 4 миллионды алған да бәрін майдалап бөліп, жинап кірпіш сиақты етіп сувинир етіп сатады. Мысалы бізде қаншалықты шын екенін білмеймін бірақ ескірген ақшаларды өртеп жібереді деп естігенмін. Ал шет мемлекеттерде жарамсыз ақшаларды сувинир ретінде сатады. Сонымен қатар анда-санда Алматыдағы Горький атындағы орталық саябақта жиналатын коллекционерлердің клубына барып тұрамын. Негізі бұл ақшаларды жинау маған ешқандай кіріс алып келмейді, бірақ өзіме қызық. Қазіргі уақытта алтын немесе гаухар тастардан жасалған тиындар болса солардан ғана күшті табыс табуға болады.

БАҚЫТЖАН БҰХАРБАЕВ, саясаттанушы, блогер:

— Өзін қазақ деп есептейтін адам теңгемізді Тәуелсіздігіміздің жаршысы деп санайды ғой. Мен өзімді теңгенің патриотымын деп айта аламын. Осыдан 4 жыл бұрын бір халықаралық симпозиумға қатыстым. Содан түскі ас кезінде бәріміз жиналып отырып әңгімеміз таусылып қалған кезде сөз болсын деп кімнің ақшасы қандай екенін көрсетейік деп, қалтамыздан шығардық. Мен теңгені, Украина өзінің гривнасын, тағы басқалары басқасын шығара бастады. Тек арамыздағы Татарстаннан келген ғалым өздері әлі күнге дейін рубльді пайдаланатынынан аздап қысылып, бізге «Сендер бақыттысыңдар өз мүмкіндіктерің бар, төл ақшаларыңды шығара аласыңдар» деді. Теңгеміздің құндылығын күнделікті қолданып жүрген біз біле бермейміз, ал сол кездесуде жүрегімді ерекше сезім кернеді. Әр қазақ өзінің теңгесінің патриоты болса екен деп ойладым. Содан бастап өзіміздің теңгелерге қызығушылығым пайда болды. Бір күні дүкенде сатушыдан қайтқан ақшаларымның ішінен сап-сары 100 теңгелік тауып алдым. Сөйттім де оның неге ондай екендігін нумизматикамен айналысатын адамдардан сұрастырдым. Олар оның Теңге Сарайынан солай шыққандығын, ол ақауы бар тиын екендігін айтты. Сонда оларды жинап жүйелесем бе деген ой келді. Онымен қоса халық арасында мәдениетіміздің бір бөлшегі болып табылатын теңгені насихаттағым келді. Ақауы бар монеталарды жинай бастағанан соң олардың түрлерін зерттей бастадым.

Мысалы, менің қолыма алғаш түскен 100 теңгелік толығымен сары түсті болса, кейбір тиындарда елтаңба дұрыс басылмаған немесе толығымен жоқ болып жатады. Ал ең жиі кездесетін ақаулардың бірі әріптің немесе санның дұрыс емес басылып қалуы. Біреулер интернетке жеген тамағын салып, біреулер өз суреттерін салып жүрсе мен біртіндеп осы ақауы бар теңгелердің суреттерін салып, солар жайында жаза бастадым. Интернетке салып көрсетіп отырғаннан соң достарым, таныстарым мен оқырмандарым бұл қызығушылығымды біліп ақауы бар теңге көріп қалса маған әкеліп беріп жатты. Негізі ондай теңгелер көп емес. Қазір менде небәрі 10 шақты ғана данасы бар. Аз болған сайын жинау қызығырақ. Өйткені екінің бірінде ақауы бар монета болса оның қадірі кетіп, жинауға деген әуестік те басылып қалар еді.
Екіншіден бұл біздің Теңге Сарайымыздың сапалы өнім шығаратындығын көрсетеді. Мәселен, Ресейдің тиындарын алатын болсақ онда ақаулар өте көп болады. Осы жақында Ресейге іс-сапармен 1-2 күнге барып қайттым. Сонда бірінші дүкеннен-ақ ақауы бар рубль алып шықтым. Көп адам біле бермейді. Бірақ Қырғыз Республикасының барлық монеталары бізде басылады. Еуропаның кейбір елдері де бізге тапсырыс береді. Ол мақтануға тұрарлық нәрсе. Өйткені біздің Теңге Сарайымыз бестік болмаса да, әлем бойынша ондыққа кіреді.

Жалпы өмірімізде өте маңызды орын алатын болғандықтан, «ақша» туралы түрлі сөз тіркестері, әсіресе, жастар арасында өте жиі айтылады. Көп айтылатыны сонша, тіпті оған өзіміз де мән бермей қаламыз. Кейбірі диалекті, кейбірі әдеби тілде, кейбірі подговор немесе жаргон болса да, сөзіміздің арасында қосарланып жүретіні шындық. Мен сондай сөз тіркестерін тізімдеп, мағыналарын ашып көрсетуге тырыстым. Ендеше кеттік:

Құдай куә, алғашында ағартушылық ақпарат бергім келді, бірақ Ардақ Гейтс, не Уоррен Серікбай болмаған соң, өзімше, Роберт Кийосакиді бірінші оқып тастаған адамдай, жұртқа ақша табу туралы шеберлік сабақтарын жүргізіп отыруға әзірше еш моралдық хақым жоқ екенін сездім. Тіпті, тақырып таңдау барысында сондай ойым болғанына ұялып кеттім. Естелік те жазғым келді. Бірақ, ақша туралы бұрын да естеліктер жазған сияқтымын.
Ақыры, ақшаға орта есепті қазақтың көзімен шолу жасамақ болдым. Нәтижесін, өзіңіздің қымбатты назарыңызға ұсынамын.

Ямайкада «кедейшіліктен құтылғың келсе жүгір» деген аталы сөз бар екен. Мұның мағынасы – спортпен айналысқанда ғана қиыншылықтан құтыласың дегенді білдіреді. Ал спорттың ақша табу көзіне айналғалы қаша-а-ан! Ендігі жерде Қазақстан спортшылары Тайгер Вудсдай болмаса да, әлемдік аренада жеткен жетістіктері үшін қаржылай сыйақымен марапатталатын болды.

Бұған дейін «тоғызыншы территорияның» ұландарына Олимпиададағы жүлдесіне қосымша қомақты ақшалай сыйлық беріліп келді. Биылдан бастап әлем, Азия чемпионаттарында топ жарған дүлділдерге қаржылай көмек көрсетілмек. ҚР үкіметінің 2014 жылғы 4 ақпандағы №53 қаулысы бойынша халықаралық жарыстардың жүлдегерлеріне түрлі мөлшерде сыйақы тағайындалды. Жеке пікірім бойынша, бұл – бұрынғы премьер-министр Серік Ахметовтың ел спортын өркендетудегі маңызды қадамының бірі.
Бұрын Сурдолимипиадалық спорт түрлерінің жүлдегерлері назардан тыс қалып жүрсе, жаңа қаулыға сәйкес алтын медальға – 50 000 доллар, күміске – 35 000 доллар, қолаға – 25 000 доллар беріледі. Тіпті, үздік алтылыққа енгендерге де ақшалай сыйлық табыс етіледі. Сондай-ақ, спортшылардың да бапкерлері назардан тыс қалған жоқ. Олимпиада, Паралимпиада, Сурдолимпиада бойынша үздік алтылыққа кірген спортшылардың жаттықтырушылары түрлі көлемдегі бір реттік сыйақымен марапатталады.

Журналист Руслан Меделбек спортшыларға қаржылай көмек көрсетудің пайдасы мол екенін айтады:

– Қазақстан спортшыларына қаржылай қолдау қажет. Бұл оларға үлкен стимул болмақ. Біз бір олимпиадаға барып, елу алтын алатын АҚШ не Қытай емеспіз. Қазақстанға алтынның да, қоланың да бағасы бір. Сондықтан, әлем чемпионаты мен Олимпиада ойындарында орын алған спортшыларға қаржы беру саясатын қолдаймын. Оларды ерте жастан зейнетке шығару саясаты заңға еңгізілсе тіпті керемет болар еді. Жүлдегерлер мен чемпиондарға жасалып жатқан құрметтің құны жақсы. Мемлекеттен бөлек жергілікті әкімдіктер мен демеушілер мараппаттайды. Демек, жеткілікті. Спорттағы жетістік шынайы PR. Сондықтан нағыз жарнамаға кеткен қаржының өтеуі болары анық. Мемлекеттің жеңімпаздарды мараппаттауы, оларға ерекше құрмет көрсетуі дұрыс шешім деп есептеймін.

Халықаралық жарыстарда топ жарған басқа спортшылар қаржылай қанша сыйақы алатынын төмендегі графикадан көре аласыз.

Біздің университетте ғалымдардың өз «ғылымиадасы» бар. Иә, иә, олар да жылдың басынан бастап желтоқсанға дейін ғылыми мақала жазып, фавориттері жыл соңында ақшаға қарық болады. Бірақ мақаланың сапасын арнайы комиссия бағаламайды және сапа мақалаға қойылған «лайк» санымен анықталмайды. Мұндағы көрсеткіш – мақала жарық көрген журналдың импакт-факторы.

Импакт-фактор дегеніміз не?
Импакт-фактор (ағылш. impact – «әсер», factor – «коэффициент», «көрсеткіш») —ғылыми журналдың сандық көрсеткіші яғни «авторитеті» болып табылады. Қандай да бір журналдың биылғы 2014 жылғы импакт-факторы сол журналда 2012-2013 жылдарда жарияланған мақалаларға жасалған сілтемелер санын сол жылдары жарияланған мақалалар санына бөлумен есептеледі.
Қандай да бір журнал деп айтқаным әрине артықтау, себебі бұл басылымдардың нақты тізімі бар және оны америкалық Thomson Reuters компаниясы «Journal Citation Reports» қосымшасының көмегімен жасайды. Олардың басым көпшілігі ағылшын тілінде екенін ішіңіз сезіп отырған болар. Қазақстандық бір де бір журнал әзірге бұл тізімде жоқ. Әйтсе де үмітсіз шайтан ғана.

Мұндай басылымдарға мақаланы «өткізу» оңай емес. Тіпті сол журналдың редакторымен әлдебір шетелдік конференцияда танысып, «фуршеттес» болсаңыз да ол сіздің шимайыңызды өз журналында басып шығарады деген сөз емес. Себебі ол алдымен журналдың беделін ойлайды және оның импакт-факторының төмендеуін қаламайды. Керісінше әр қабылданған мақала журналға жасалған сілтеме мен дәйексөз келтірулерді арттыра түсуі керек. Тіпті мақаланың басылымға қабылдану-қабылданбауын көп жағдайда редактор шешпейді, себебі әр түскен мақала тәуелсіз рецензенттерге жіберіледі. Ал рецензенттер ретінде сол саланың майын ішкен азуы алты қарыс ғалымдар тағайындалады. Мақаланың ғылыми маңызы мен оған жұмсалған еңбекті солар анықтайды. Кейбір журналдардың мақаланы қабылдау мерзімі 2 жылға дейін барады.
Осы бір импакт-фактор соңғы жылдары еліміздегі ғалымдардың және жалпы ғылымның халықаралық дәрежедегі әлеуетін анықтайтын басты көрсеткіш болып тұр. Ең аяғы PhD қорғау үшін де тым құрығанда 1 мақалаңыз импакт-факторлы журналда жарияланған болуы керек. Бұл талап негізінен PhD бітіруші жас ғалымдардың сапасын арттыру үшін қойылады дегенмен бір жағынан Қазақстан атынан импакт-факторлы журналдарға шығатын мақалалар санын көбейту үшін жасалған қулық сияқты, ИМХО.

«Ақша – басты қозғаушы күш»
Ғалымдарының импакт-факторлы журналдарда жариялаған мақала санының көбеюі университеттің де беделін көтере түседі. Сондықтан кез-келген ЖОО, ғылыми орталық бұл санның неғұрлым жоғары болуына мүдделі. Осы мақсатта біздің Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде 2010 жылдан бері импакт-факторлы журналға жарияланған әр мақала үшін сыйақы тағайындау дәстүрге енген. Осыған орай ғылым бөлімінің бастығы Әсел Сейпішеваны сөзге тарттым.

«Университет ғалымдарға жарияланған мақалалары үшін журналдың импакт-факторына байланысты 50 айлық есептік көрсеткіштен 200 айлық есептік көрсеткішке дейін сыйақы береді. Сыйақы тағайындау туралы арнайы бекітілген ережеміз бар, содан ауытқымаймыз. Әлбетте, бұл ғалымдар үшін жақсы мотивация, жылдан-жылға сапалы мақала жазатын ғалымдар саны артып келеді. Олардың ішінде жас ғалымдар да бар».
Ал енді соңғы үш жылдағы мақалалар санының өсуін көре қойыңыз:

Миллионер болам десеңіз...
ЕҰУ бойынша, тіпті жалпы Қазақстан бойынша бұл көрсеткіштен ең бірінші орында тұрған физика-математика ғылымдарының докторы, профессор Рәтбай Мырзақұл екен. Ағамыз халықаралық жоғары импакт-факторлы басылымдарда бас-аяғы 103 мақала жариялапты! Соңғы екі жылда жарияланған мақалалары үшін 10 миллиондай сыйақы алған екен.
Миллионер ғалым болудың құпиясын білу үшін көрші корпусқа Рәтбай ағайды іздеп бардым. Ол кісіні орнынан табу қиын болмады. Түскі асқа бармастан кабинетінде жұмыс істеп отыр екен.
«Мұнда тұрған ешқандай құпия жоқ, қызым. Кейбір әріптестерім «сен бір мықты канал тауып алғансың, сол арқылы мақаланы түйдек-түйдегімен шығарып жатырсың» деп әзілдеген болады. Бұл жерде еңбек пен табандылық қана қандай да бір нәтиже бермек» деді ол.

«Негізгі мақсат ақша болмаса да оның стимул беретінін жоққа шығаруға болмайды. Бұрын жылына 3-4 импакт-факторлы мақала жариялап тұратынмын, ал қазір жылына 40 мақалаға дейін барады».
Әңгіме соңында өзімнің де жас ғалым екендігімді айтып едім, бірден «импакт-факторлы мақалаң бар ма?» деп сұрады. Биыл өліп-талып біреуін әзер шығарғанымды қысылып айтқанымда, «Несі бар, жастар үшін бұл да жақсы нәтиже. Әлі талай биікті бағындырасың. Тек осы қарқыныңнан тайма, ғылымды тастама!» деп батасын беріп шығарып салды. «Әумин!» дегеннен басқа не дейміз?

Өзіңнің емес, өзегенің қателігінен үйрен дейді ғой білгіштер. Дұрыс шығар. Бірақ, бұл өте қиын шаруа екені анық. Басы тасқа тимейінше беті қайтпайтын бекіре балық сияқты, адам да өзінің мұрны қанамайынша өзгенің ақылын тыңдауға пейілсіздеу келеді. Әйтпесе, атадан қалған ақыл қанмаша. Ақша мен байлық туралы мақал-мәтел де жетерлік. Үйренем десең – мархаббат. Тыңда, жатта, түсін.

Ақша дегеніміз (экономика ғылымының тілімен айтқанда) – тауарлар мен қызметтердің құнына эквивалент, төлемпаздылығы максималды, айрықшаланған тауар.

---

Блогер Эльвира Ерғалинаның кезекті видеосы шықты.
Бұл жолы Эльвира елімізде көрсетіліп жатқан телесериалдар туралы видео түсірген екен. Бұл видеода отандық сериалдар мен шет елден сатып алынатын сериалдардың айырмашылығы, еліміздің экономикасына тигізер зияны туралы айтады. Шетелдік сериалдардың арқайсысын нешеге сатып алынады, отандық сериалдардың әрбір сериясы нешеге түсіріледі сол туралы айтылады.
Қымбат ақшаға сатып алған шетелдік сериалдардың елімізде тигізіп жатқан зияны қандай, сол туралы да кішігірім зерттеу жүргізеді.
Видеоның астында «Ескерту! Бұл видеода айтылатын отандық сериалдарды түсіруге кеткен сома нақты емес, қателесуіміз де мүмкін» деген ескертпесі де бар. Көріңіздер

«Ақша» тақырыбындағы тапсырманы естіген кезде елең ете қалғандардың бірімін. Елеңдейтіндей де жөнім бар. Мындағылардың көбінің көзі көрмеген ақшалы жерді бұрынырақта мен көріп кеткен едім. Өз басым ол орынды қаламыздағы мұражайлардан кейінгі көруге татитын орын деп есептеймін. Қарағанды-Алматы тас жолының бойында, өткен-кеткен жолаушыларға ақ жол айтып, амандығын тілеп тұратын «Аманжол» деген кафе бар. Былайғы жұрт «Зеленая крыша кафесі» деп те айта береді. Қаладан 20-25 шақырым жерде орналасқан. Жолаушылар мырзалықтан әлде ырзалықтан сол кафеге ақша тастап кетуге құмар. Ия, есептескен ақшаларынан бөлек, кафенің қабырғасына ақша жабыстырып кету рәсімі бар бұл кафеде. Баяғыда, жол бойындағы ағаштарға "Әулие ағаш" деп шүберек байлайтын еді ғой. Дәл сол секілді. Бірақ, "Әулие кафе" деп емес, естелік ретінде өз елінің ақшасын жабыстырып кететіндер көптеп кездеседі. Біреулер ұсақ-түйек ақшаларының түпнұсқасын жабыстырса, енді біреулері көшірмесін іліп кетеді. Әйтеуір, бұл жерде жер шарының біраз бөлігінің ақшасы бар.
Көп сөйлеп қайтеміз. Суреттерге кезек берейік.
Бір қарағанда «Аманжол» кафесінің алып бара жатқан ештеңесі жоқ.

Жол бойындағы кафелердің түскі және кешкі мезгілде бос болуы некен-саяқ. Біз де аз-маз күтіп барып бас жағындағы бір орынға жайғастық. Бос тұрған стол біз отырып кеткен стол)))


Қабырғаға түсқағаздың қажеті шамалы

Ас-ауқаттың есебін теңгемен қабылдаса да қабырғаға жабыстыратын ақша атауына шектеу жоқ. Біреулер ақшаға атын жазып, кім жабыстырып кеткені жайлы мәліметтер қалдырып кетеді екен.
Үнді шайын ішіп жүргенімізбен рупиясына зер салып қарап тұрғаным осы екен.

Литваға барсаңыз теңгеңізді осындай литтерге ауыстырып алуды ұмытпаңыз

Нигерияға сапар шегіп, алда-жалда бар қаражатыңыздан айрылып қалсаңыз қапа болмаңыз. Қос алақаныңызды жайып жіберіп «Найра-найра» десеңіз жұртшылық мына қағазды қыстырып кетуі ықтимал. Ол жақта ауқатты адамдар бар шығар өзі, ә?

Польшада мынандай ақша 1994 жылы жарамды болған екен. Қазір білмеймін.

Қырғыз ақшасындағы мына апай Күләш Бәйсейітоваға ұқсайды екен.

Украина ақшасынан "Ұлы Володимирді" көруге болады екен.

Бір гривень

Румындықтар айлықты мына қағаздармен санап алады.

Румындықтар «Лей» ұстаса, түріктер лираны бес жүз мыңдап жұмсайды

Кафенің кіре берісіне де, тіпті, аркасына да ақша жабыстырып кеткендер баршылық. Кейбір суреттерді «мостикқа» түсіп тұрып түсіруге тура келді.


Қағаз ақшасы жоқтар өздерінің «бес теңгесін қыстыра кетуді» жөн санаған секілді.

«Аяғы жоқ, қолы жоқ жылан қайтіп күн көрер?» дегендей не қағаз ақшасы жоқ, не тиыны жоқ бейбақтар өз суретін жапсырып кете береді.

Менің арзанқол фотоапаратыма іліккен басқа да құнды қағаздар













Ақшасын төлесең дәретхана да тегін

Жолаушы, көлігіңнің қарны ашып қалмасын. «Аманжолдан» алпыс қадам жерде ақшаға жанар-жағармай сатады екен.


Кафенің қожайынымен көзбе-көз сөйлеспесек те көмекшісімен (администратор) тілдестім. Егесі бұндай шаруамен арнайы айналыспайды екен. Бұрынырақта бір кісі «шәйлық үшін» деп тастап кеткен ақшаны ырымға балап қабырғаға жабыстырып қойған екен. Содан басталған рәсім екен.
P.S. Қабырғаға ақша жабыстырмасақ та 1300 теңгеге екі лағман, екі-екі кеседен шәй, 3-4 тілім нан, 1 пирожный жеп кеттік.

Сіздерге осы жазбаны ұсынған адал жар, өнегелі әке Айсұлтан деген мен боламын)))

"Құнсыздану — Ұлттық валютаның, бұрынырақ —алтынға, шетел валюталары немесе халықаралық есептік ақша бірліктеріне қатысы бойынша бағамынын төмендеуі түрінде көрінген құнсыздануы" — деп сайрап тұр Википедия данышпан. Әлі есімде бала күнгі ақшалардың суреттері, 1,3,5,10,20 арғысы 50 теңгелер. Ойпырмай сол ақшаларды көрсек бүкіл дүниені сатып алардай көрінетінбіз. Келе-келе 100 теңге, сосын 200, 500,1000-дап шықты. Біз жаңа купюраларды қызықтап жатқанда үлкендер «ееее сабан ақша деген осы екен гой, құнсызданып барады бұл теңге» деп отыратын. Ол кезде қайғыратын. Келе -келе есейгендік па, алде ақшаны танығандық па мен де расымен ойланатын болдым. «Неге осы жұрт құнсызданудан қашады?» — деп. Биылғы жылы осы ақша туралы жаңалықтарға құлақ түре бастадым. «Не білдім?», «не естідім?», "Құнсыздану керек пе?" деген сұрақтарға жауап іздеп көрейік.

Жаңалыққа құлақ түрер болсақ құнсыздана береді екенбіз әлі. 2012-2013 жылғы құнсыздану көрсеткіші 4,7%-ды құрап тұр. Хош, енді кішкенке басқа мәліметтерге сүйенсек анықтаймыз құнсызданудың қаншалықты «керек» немесе «керек емес» екендігін.

Бізге ол үшін статистика керек. Бірінші, еліміздегі 2013 жылғы коммуналдық төлемдердің статистикасына сүйенсек 2013 жылы біздің елімізде жалпы ыстық су — 10,8%, электроэнергия — 10%, жылу беру — 9,8%-ға артқан. Бұл республикалық көрсеткіш. Екінші, тамақ өнімдеріне келер болсақ бір айдың (қараша) ішінде жұмыртқа -16,3%, қызанақ – 13,7%, қияр – 9,5%, қызылша – 3,9%, картоп – 1,8%, май – 1,4%, сыр мен сүзбе – на 1,1%, балық – 0,8%, сүт және сүттен жасалатын тағамдар – 0,7%, макарон өнімдері – 0,5%-ға қымбаттаған. Ал былтырғы жылмен салыстырғанда макарон өнімдері — 6,8%, балық және теңіз тағамдары – 4,7%, сүт өнімдері – 4,5%, кофе, шәй, какао – 3,9%, ұн өнімдері – 3,4%, ұн – 3,1%, алкогольді ішімдіктер мен тәтті тағамдар – 3%, нан – 1,4%, май – 1,2%-ға артқан.Шүкір, арзандаған өнімдер де бар екен, күріш пен гречка (қазақшасын білмедім) – 6,3%, қант – 2,6%-ға арзандапты. Үшінші, жанар-жағар май 2,8%, киім, аяқ киім, дәрі-дәрмектер – 0,5%, үй техникалары және тұтынушы тауарлары–0,3%-ға қымбаттаған. Жекелеген адамдарға қызмет көрету (шаш алу, тырнақ бояту деген сияқты) 1,3%, қонақ үйлер мен ресторандар – 0,8%, ойын-сауық отаулары – 0,6%, денсаулық сақтау саласы – 0,5%, қоғамдық көлік, таымалдау қызметтері – 0,8%-ға артқан.

Экономика және қаржы министрі Ерболат Досаев 2014-2018 жылдар аралығында құнсызданудың көрсеткіші 6-8% болады деп көресетіп отыр. Құнсыздану жалақы мен зейнетақының артуына әсер береді.Бірақ 4,7 пайыз болғанда өскен бағалар анау болса 6-8% болғанда күніміз не болмақ, қай жыртығымызды жамаймыз? Қысқасы бізге құнсызданудың жоғарғы пайызды көрсеткіші мен бағалар тұрақтылығы керек. Құнсызданудың керектігіне екінші мысал келтірсек.

Қайда қарасаң да «келмұндалап» тұратын, «мен сенің барлық проблемаларыңды шешіп беремін, мен сиякты достарың да, туыстарың да көмектесе алмайды», «сіз үшін тағы не істей аламын» деп тұратын кім? Арине, НЕСИЕ! Оооо Несие, несие! «Кредит — это просто „ЖОПА“» дейді орыстар жаңа мақалдатып. Ондайда қазақ сөзден қалған халық па, «Мысқылдап алып, мықшыңдап төлейсің» деп әп-әдемі мақалмен анықтама береді.



Көп сөзді қойып тағы да статистикаға сүйенейік.

Биылға несие қоры 175 млрд теңгені құрайды. Бұл деген сөз Қазақстанның жалпы жалақы қорының 40 пайызын құрайды екен. 2012 жылы 29,6%, 2011 жылы 22,5% көрсеткен екен. Несиеге қатты мәжбүр болып барады екенбіз. Бұл деген жалақы жетпей барады деген сөз шығар. Ал несие алу жағынан Алматы қаласы бірінші орында, ал Астана екінші орынды иеленіпті. Бұл екі бірдей астанамызда күн көру қиын екені көрініп тұр.





Биылғы статус Елбасының өзін алаңдатып жіберді. Кезінде «халыққа несие беріңдер» деп стартта тұрған банктерге пісталетті атып жіберіп «айда пошел» деген Елбасы бүгін де «сол жерім томпақтау болды-ау» деп өкініп қалған сиякты. Әйтеуір не керек, биыл «мен сендерге тұтынушылық несие емес, кәсіптік несие» беріңдер дегенмін де столды тоқпақтап отыр. Бірақ қайдаааааамммм… Қарапайым мысал келтірейікші, сізде 100 000тг бар. Екі досыңыз келіп бірі, маған әлгі ақшаңды берсең 5 жылда 7 пайыз жылдық үстемесімен қайтарамын десе, екіншісі, — сен оданда маған бер, мен 3 жылда, жылдық үстемесі 20 пайызбен қайтарып беремін — деп тұр, сіз қайсысын таңдайсыз. Біріншісін таңдасаңыз таза ақымақсыз, сізден банкир шықпайды, оған кепілдік беремін. Алайда, біріншісі де досыңыз, көңілін қалдыруға болмайды. Ал ақшаны пайдалы жағына жұмсау керек… Нестейсіз?! Мен көмектесейін, бірінші досыңызға 1-ші көп сылтау айтыңыз, 2-ші кепілдіктің базасын кеңейтіңіз, 3-ші уақыт созыңыз, алматыда едім, астанада едім, бір шаруаммен шығып кетіп едім, әзір үйге келмеймін… Міне бірінші досыңызды мезі етесіз, оп-оңай ия? Егер досыңыз ренжісе, «ой сәл күтсең берер едім ғой» дей саласыз. Бірақ сіз ол кезде ол ақшаны екінші досыңызға беріп қойғансыз. Міне, төркінін түсінген боларсыздар.

Бұл бөлімді қорытындылайтын болсақ, қарапайым тілмен айтқанда біздің елдің азаматтары жалақы алғанда несие төлеуден де, азық-түлік алудан да, қажетіне жаратудан да таршылық көрмеуі тиіс. Сонда бәлкім мына жан түршігерлік көрсеткіштер кейін шегінер. Осы көрсеткіштерге қарап отырып өз ойым, бізге құнсыздану дәл қазіргі кезде керек деп ойладым. Бәлкім дұрыс түсінбей, кей жерлерден қателескен шығармын.Сіздер қалай ойлайсыздар?