Сұлтанмахмұт Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінде «5В050400 – Журналистика» мамандығы бойынша «Ұлы дала ұлағаты» атты Республикалық пән олимпиадасы өтіп жатыр. Олимпиадаға Қазақстанның бірқатар қаласынан қатысушылар келіп, өзара сайысқа түсті.
Екі күнге созылатын бұл білім бәсекесіне Қазақстанда журналист мамандарын даярлайтын 17 жоғары оқу орнынан 51 студент қатысып, бар өнерлерін паш етті.
Олимпиаданы Павлодар мемлекеттік университетінің ректоры Ахметова Гаухар Ғалымқызы ресми түрде ашып, барлық қатысушыларға сәттілік тіледі.
Жарыстың бірінші кезеңінде әр топ өздерінің дайындаған видео-таныстыруларын көрсетті. Ал екінші кезеңде қатысушылар эссе жазып, жеңіс тұғырынан көрінуге бар күштерін салды.
Екі кезең аяқталғаннан соң, жарысқа келген қатысушыларды Павлодар қаласын аралатып, көрнекті жерлермен таныстырды. Экскурсия Ауған соғысы ардагерлеріне арналған саябақтан басталып, С.Торайғыров ескерткіші, Орталық мешітке жалғасқан жол Бұхар жырау музейінен аяқталды.
Дүлдүлдердің дүбірлі додасы бүгін өз мәресіне жетеді.
«Тұран» университеті
«Журналистика» мамандығының студенттері

Қазақ халқының ырымында «Айнаны ашық қалдыруға болмайды» деген ұғым бар. Бұл ырым тектен-текке айтылмаса керек-ті. Өйткені, одан басқа әлеммен байланыс жасалады деген ой бар секілді. Сондықтан үлкендер түнге қарай айнаның бетін жауып жүруді тапсыратын. Шындығында, кейбірде сол айнаға қатысты тосын жайларды құлағымыз шалып қалатын. Түннің ішінде айнаның ішінен белгісіз адамның сұлбасын көргендер бар. Соның салдарынан кейбір адамдар тілін кәлимаға зорға келтіріп, қатты қорыққаны жасырын емес. "Қорыққанға қос көрінеді" дегенмен, сол көрініс бірнеше мәрте қайталанғанын да құлағымыз талай мәрте шалған еді. Сонымен не керек, айна біз үшін түсініксіз құбылысқа айналды десек те артық емес. Әрине, оны зерттеп көрсеңіз, тылсым дүниенің талай сырына назар аударуға болады. Бірақ, әзірге осы тақырыпты тереңнен зерттейтін ғалымдар жоқтығ қасы. Соның салдарынан бұл жағдайлар әлі күнге дейін түсініксіз сауалға айналып отырғаны тағы бар. Үлкендердің «Айнаның бетін жауып жүріңдер» деген сөзі әрбіріміздің құлағымызда тұрған шығар. Сонымен, айна туралы не білеміз? Осы тұрғыда қолдағы мәліметтермен бөлісіп көрелік. Айна – кез келген үйде қолданатын мүлік. Жалпы, үлкендердің айтуынша, айнаны сыйға тартуға, немесе бұрын қолданыста болған айнаны сатып алуға болмайды. Өйткені, айна – қараған жанның энергиясын тартып алып, адамдардың бет-бейнесін, айнаның бетіне түскен қимыл қозғалыстарды компьютер бағдарламасы секілді жадында мықтап сақтап қалады деген түсінік бар. Олай екенін бүгінгі зерттеушілер де дәлелдеп отыр. Сондықтан ескі айна келесі бір басқа жанға кері әсерін тигізуі мүмкін. Ал тіптен қолданылмаған су жаңа айнаның адамға еш қауіптілігі жоқ деп есептеледі
Өз келбетіңді өзіңе көрсететін айнаның сыйқыры да өз алдына. Ертеректе жас бойжеткендер сол айнаның көмегімен өмірлік жарын көруге тырысса, болашақты болжап, өмірінің өткенін көре алғандар да болыпты. Емшілер арасында айнамен аурудың бетін қайтарғандар да кездескен. Мысалы, орта ғасырда өмір сүрген Парацелсь науқастың айнаға үрлеген демі арқылы аурудың диагнозын қойып, сырқаттарды айна арқылы емдеген. Ол магиялық сыйқырдың көмегімен сырқаттың бойына дендеген аурудың жаман энергиясын пациенттің айнадағы бейнесіне ауыстырған деген аңыз бар. Айнаның шығу тарихы тым тереңде жатыр. Оны сонау ежелгі Шумер, Үнді және Мысыр елдерінде жасаған. Басында айнаны шыны тәріздес, қаралау түсті обсидиан, қола және күмістен дайындаған екен. Алғашқы шыны айналарды ХІІ ғасырда Мурано аралына қоныс теуіп, сол жерде жұмыс істеген венециялық шеберлер жасапты. Бірде Муранодағы шыны жасаушылар кішкентай мәрмәрдің бетіне қалайыны жайып тастап, үстіне сынап құяды. Сынап қосылған қалайыдан «амальгама» деп аталатын қоспа дайын болыпты. Оның үстіне шыны әйнек жабыстырған. Осылайша, қарапайым қажеттілікті өтейтін тұрмыстық бұйым осыдан 9 ғасыр бұрын пайда болады. Бірақ, венециялықтар өнертапқыштық құпияларын 200 жылдан астам уақыт бойы сақтап, айнаны жат жұрттықтарға қымбат бағамен сатып, табыс тауыпты.
Қазіргі таңда айнаны қарапайым қажеттілігінен басқа үйге, кеңселерге, демалыс орындарына көрік беру мақсатында да пайдаланып жатамыз. Алайда, айнаның пайдасынан басқа, адамзатқа тигізер зиянды жағы бар көрінеді. Мәселен, орыс халқының нанымы бойынша, айнаны ұйықтап жатқан адамға қарама-қарсы қоюға болмайды. Себебі, түн ортасында оянып кеткен адам онан өз бейнесін көргенде кенеттен шошынып, бойындағы күш-жігерін жоғалтып алуы мүмкін екен. Ал, Шығыс елдерінде айнаны әсіресе үйдің кіреберісіне орнатып, оның босағадағы жағымсыз энергияларды бейнелейтініне сенген. Еуропада көршісінің жаман ойларын, арам пиғылдарын бейнелейді деп айнаны терезенің тұсына қойған. Ал, Испанияда тіл-көзден сақтау үшін сәби киіміне толтырып айна тіккен. Мұнда жалпы сәбиді 3 жасына дейін айнаға қаратуға болмайды деген қағида сақталған. Өйткені, еуропалықтар бала кекештеніп, тілі кеш шығуы мүмкін деп сенген. Кейде айна екі дүнеиені жалғастырушы секілді. Оны ғалым Раймонд А.Моудидің еңбегінен көруге болады. Ол «Өлімнен кейінгі өмір» атты кітабында «айнада өлген адамдардың аруақтары пайда болады» алыпқашпа әңгімелердің қаншалықты шындыққа жанасатынын тексеріп көрмекке бел буады. Атақты психиатор айнамен жабдықталған арнайы бөлме дайындап, сонда тәжірибе жасайды. Нәтижесі тіптен таңғаларлық. Өз еріктерімен келген он адамның бесеуі айнадан қайтыс болған туыстарын көріп, олармен байланысқа түсе алған. Мұндай экспериментті Санкт-Петербургтік танымал психотерапевт Виктор Ветвин де жасаған екен. Бүгінде оның айнамен жабдықталған «Психомантиум» деп аталатын орталығы бар. Ветвиннің орталығында болып, өзгеріп шыққан адамдар болыпты. Соның бірі көлік апатынан қаза болған ұлын қайғырумен депрессияға түскен келіншек: «Мен баламды көріп, онымен сөйлестім, оған ол жақта жайлы екен» деп қалыпты өмірге қайта оралыпты. Осыған қарап-ақ айнаның да сыры бар екенін ұғуға болады. Алайда, онан жөнсіз қорқудың қажеті жоқ. Сөз соңында ақша мен айнаға қатысты ырымға келейік, қаражатыңызды молайтқыңыз келсе, бұған айнаның тигізер көмегі бар екен. Мысалы, айнаның алдына бірнеше кесек ірі купюраларды шашып қойсаңыз, табыс көзі молаятын көрінеді. Үйде кiсi қаза тапқанда нелiктен айнаның бетi жабылады? Өлiм кезiнде айна о дүниеге есiк ашатын қақпа тәрiздi. Сол арқылы үйге жын-шайтандар кiрiп кетпеуi үшiн бетi жабылады. Базбiреулер өлген адамның жаны айна арқылы керi қайтып келмес үшiн жабу керек дейдi. Қалай болғанда да мұншалықты қасиеттi құралды немқұрайлы емес, күтiп ұстаған жөн»
Жәрмеңкеден алынған ескі айна. 37 адам келесі иелері қайтыс болған. Луи Арто айна иесі айна алдында өлтірілген басқа иелерінің бәрінде сол оқиға қайталанған
Барбара есімді патшаның ұлына үйленгелі жүрген қызды болашақ енесі улап өлтіреді. Баласын басқа қызға үйлендірген. Бірақ ол қыз да көп ұзамай өліп қалған. Жігіт Барбараны көру үшін мистикалық дүниені пайдаланғысы келіп екі апта күткен жер төледе. Арманы орындалып қызды көреді, тек ескертеді оған жақындауға болмайды деп. Бірақ сүйіктісін көрген ол бірден құшақтауға асыққан. Ал ол бейне қара болып жоғалып кеткен. Одан кейін қанша жыл өтсе де әлі сол Барбара бейнесін қамалдан көретіндер көп.

Сəлем. Жағдайың қалай? Хатымның басын немен бастарымды білмей отырмын. Саған арнаймын ба, әлде өзіммен-өзім сырласу ма белгісіз. Білемін, арада 2 жыл уақыт өтті. Сен мені ұмытып қалған да боларсың? Әлеуметтік желілер барда осылай хат бергені несі деп ойлап отырсың ба? Арамыздағы махаббат ауылдың шаңын жұтып, топыраққа аунап жүрген бала махаббаттан бастау алғандықтан ескілікпен естелікті аяқтауды жөн көрдім.
Жақын арада ауылға барып қайтқанмын. Алыстан болса да сені көрдім. Есейіп қалыпсың. Баяғы бала қылығың, еркелігің мүлде жоқ. Мен білген, мен таныған ерке қыз қайда кеткен деп таңырқап қалдым. Тек өзгермегені ашық мінезің мен әзілқой қалпың. Жаныңда жүрген адамдарға күлкі сыйлап жүресің, ақылыңды айтып отырасың.
«Адам бойындағы қателіктерден сабақ алуы керек»-, деп жиі айтатын едің ғой. Сол сөзің əлі есімде. Арада қаншама жылдар өтті, мен қателіктерден сабақ алдым, бірақ қортындысы сен айтқандай жақсы болмады. Сен қайта келмедің.
Сыртыңнан естуімше саған көз салып жүрген жандар бар екен. Сенің ше, көңілің бар ма оларға? Маған ше? Қараңғы бөлмеге жағылған майшамның кішкене жарығындай болсын үміт бар ма менде? Əлде алапат дауылдай соққан жел, жанған оттыңды өшірді ме? Жігіттердің өткінші жауындай сезімдерін жақтырмайтын едің, мен кеткелі талай жауын астында қалған боларсың. Жоқ сол жауындар сөндірдіме отыңды?
Сұрақтар көп қойсам кешір.Сен маған жауап қатуға тиісті де емессің. Жүрегімнің түбінде жібере алмауым ол менің қателігім. Асықпай шешім шығаруға, жаным мен жүрегімді басқа жанға арнауға барынша тырысып жүрмін. Сенесің бе, қолымнан келмеді. Бір адамға арналған сезім, екінші бір адамға олай арналуы мүмкін емес екен екен.
Аман бол алғашқы махаббат. Сен жақсысына лайықтысың.

Түнерген түн артынан арайлап таң шығары анық. Бәріміз бүгін жылап жатып бұл қайғының да өтетінін ертең бәрі ұмыт болатынын ойлаймыз. Бірақ жылауымызды жалғастыра береміз. Мұңды өлеңдер іздейміз біздер қыздар қайғы үстіне қайғы жамауды жақсы көреміз. Бірақ ертесіне күлеміз.
Мен өмірде өте көңілді адаммын. Жыламайтын, жасымайтын, сағы сынса білдірмейтін, барлығына көңілді қарайтын. Бірақ тереңінде емес ел көзіне.
Әділетсіз адамдар көп деп жылау үшін өмірде біреу сенің әділеттілігіңе разы болуы керек, мені неге түсінбейді деп жыламас бұрын өзің түсінікті болуың керек, бәрі өтірікші демес бұрын сенің туралығың битікінен де мығым екеніне көз жеткізіп алғаның жөн болар. Көрдіңіз ба барлығының бастауы өзіңіз екенін.
Барлығының соңына «уақыт емші» дегенді неге қосмыз. Алып қарайықшы қыз бен жігіт айырылысып кетті делік. Қыз жылайды ұмыта алмай қиналады, немесе жақынынан айырылса дәл сондай сезім тіпті одан екі есе ауыр ойлар. Жаныңа келген жақыныңнан алыстағы араласыңа дейін «уақыт емші» дейді. Уақыт қалай емдейді, қимасыңды қидырып ұмытпасыңды ұмыттырардай уақытта қандай күш. Әлде жадыңды жаңарта ма? Жоқ егер ол сенің жадыңнан тез өшсе ол сен үшін аса маңызды адам болмады деген сөзге саяды келіп соңында. Адам ойынан өзі өшіріп жан дүниесінде адамға деген қимас сезімінен өзі босатпаса уақыт деген бос далбаса. Сағат сен үшін тоқтай тұрмайды. бірден кейін екіге, одан үшке, одан төртке дәл осы ізділікпен он екіге дейін жылжи береді, жылжи береді. Ойларыңнан арылып серпілмесең дәл солай бес жыл, он жыл тіпті өміріңіздің соңына дейін жүре беруіңіз мүмкін.
Сондықтан ойларыңыз бен мұңдарыңыздан өз уақытында арылыңыздар. Адам өз ішінде босатпаса, уақыт ештеңеге де емші емес!

Əр қыз өз үйіне қонақ. Əйтсе де, ата-атанамыз үшін біздер қаншаға келсек те баламыз. Жігіт туралы сөз қозғауға ұяласың анаңның алдында. Ал, үйленетінің туралы айтып көр енді.

Өз басымда жасым жиырмаға келгенше туыстарым жігітті қайтесің оқуыңды оқы, мамандық алып ал, үйленуге ерте дейтін еді, жасым жиырмадан асқалы қашан тойға барамыз, біреуің барма өзі дейтін болыпты. Есейгенімді көшедегі кішкентай балалар «саламатсызба» деп амандасқанда сездім деген бар еді, мен «қашан той» дегенді естігенде сезіндім.

Көпнесе ойламауға тырысамын, ойлап кетсең қорқынышты. Қайда? Қашан? Кімге?-деген сан сауал маза бермей кетеді. Жаныңда жүрген құрбыларың өмірлік теңдерін тауып ұяларынан ұшқандарын көргендегі сезім туралы мүлде айтпаяқ қояйын. Бір қыз тұрмысқа шықса, қырық қыз түс көреді деген сол болса керек.

Өмірлік жар таңдау үлкен жауапкершілікті қажет етеді. Өзіңе керек жанды табу, жан-дүниеңді түсінетін жолдас жолықтыру өте қиын. Кейде өз келісімімен тұрмысқа шығып кетіп жатқан қыздардан сұрайтынмын, қалай «иə» деп айттыңдар, ол сенің адамың екенін қалай білдіңдер деп. Сонда қыздар:

— Ол басқаларынан ерекше сезім болады. Ол адам кетсе мүмкіндік жоқ екенін сезінесің. Бұл сенің адамың, сенің жолың екенін түсінесің дейтін.

Тағы бірде тəтем айтқан керемет ақыл бар еді:

— Ортақ əңгімең таусылмайтын адамды таңда ,- деген.

Шынында ортақ қызығушылықтарың болып, əңгімең таусылмайтын, əзілің жарасып сарқылмайтын адаммен тұрған бақыт болар.

Бірақ ақылдың да естісі бар есері бар екенін ұмытпағанымыз жөн. Сұлуын таңда, машинасы бар жүріп алсаңшы, бағат мынау сені, өлтірмейді мына бала пысық қой, мамасы жақсы адам, мінезі жақсы екен т.б көп ақыл естідім. Бірақ бір – біріңе лайықтысың деген сөзді əлі естімедім. Мүмкін ондай адам таппағанда болармын. Мүмкін енді кездестірермін, мүмкін кездестіріп бірақ байқамай жүргенде болармын. Бұйырғаны ғой. Ең бастысы ерте ме кеш пе барлығымыз босаға аттап, келін боларымыз анық. Əр қыз өз үйіне қонақ.

Жаз. Екеуміз үй маңындағы ескі қаша жанында тұрмыз. Сырттан қарағанда əңгімеміз қызық болып көрінгенімен, жанарымызға толассыз келіп тығылып тұрған көздің мөлдір жасын əзер ұстаудамыз. Күлкі астындағы қалың мұң. Ортақ таныстарымызды сұрап біраз тұрдық.Бір мезет сен де, мен де үндемей қалдық. Қараңғы далаға түскен айдың əлсіз сəулесімен мұнарлана көрініп тұрған тау басына қадала қарап сен тұрсың, жасыл желегі мен қатқыл тастарын жаңа көргендей жерге қадала қарап мен тұрмын. Арадағы үнсіздік денемді мұздатып барады. Неге келгеніңді де айтпадың? Ішім сезіп тұрса да, өзі айтсын деген едім. Тағы да үнсізсің. Əдеттегідей өзім сөз бастадым:

— Екеуміз көріспегелі біраз уақыт өтіп кетіпті ғой, иә?- дедім. Менің тосыннан сөйлегенімді күтпедің бе,əлде қалың ойыңды дауысым шошытты ма селк ете қалдың.

-Ау! Аа, иә біраз болып қалыпты. Жоғалып кеттің ғой, хабарласпайсың да-дедің.

«Мен бе хабарсыз кеткен, қашанғы мен, неге мен? Сен неге іздемейсің, неге келмейсің, неге айтпайсың?»- деп дауыстап айтқым келгенімен тағы да сыпайылықпен сен арамызға құрып берген шекарадан аса алмай кері қайттым. Сəл жымиып қарап:

-Уақыт болмады хабарласуға,- дедім. Тағы да үнсіздік.

Бұл жолғы үнсіздікті сен жойдың.

-Қалың киініп шық, жүріп қайтайық. Жарайды дегендей басымды изеп ишара білдіріп үйге қарай бет алдым. Үстіме қалың киім киіп, аяқ киімімді ауыстыра салысымен көп күттірмейін деп тездете басып қайта шықтым.

-Кеттік пе?

— Аха, кеттік.

Жол жиегінің екі бөлігіне бөлініп арамызға қойған шекара іспетті ортаны бөле жатқан арықты бойлай жүріп келеміз. Даладан иттердің үрген дауысы ғана естіледі.

— Қалаға қашан қайтасың? Əлі біраз боласың ба?- деп сұрақ қойдың.

— Иа, біраз қаламын. Сен қашан келдің?

— Жаңа ғана келдім. Сен ауылда деген соң келгенім ғой, көріп кетейін деп.

Күткенім осы сөз болса керек. Езуім еркімнен тыс жымиып тұр. Тағысын- тағы əңгімелермен қалай айналып үй алдына қайта келгенімізді де байқамай қалыппын. Уақыт та біршама болып қалыпты.

-«Жарайды, мен кірейін»-, дегенім сол еді, бойыңа бар батылдықты жыйғандай болып қолымнан ұстадың.

— Тоқтай тұршы,- деп тоқтаттың. Тоқтап тұрмын, тыңдап тұрмын дегендей қос кірпігімді əлсін-əлсін қағып қарап тұрдым.

— Қайырлы түн!- дедің. «Бары осы ма, неге өткенге оралайық демейсің, неге басынан көрейік демейсің, қателік сенен де, менен де емес қой деп неге айтпайсың?» деген сан мыңдаған сауал ішімде тулап қоя берді. Үмітім үзілді дегендей жымиып тез артқа бұрылдым. Көзіме әу бастан тұнған мөлтек жасымды бұл жолы ұстап тұра алмадым. Еріксіз шығып кетті.

Түсіндім. Бір біткен оқиға қайта басталмайтынын түсіндім. Арамызға түскен адамдардың жеңіске жеткенін түсіндім. Біздің хикая соңына да жеткенін түсіндім. Мен бəрін дəл осы күні түсіндім. Сені алғаш көрген күннен «аққу» дейтін едім. Ақтығың мен түр əлпетің үшін ғана емес, махаббатың үшін де солай дейтінмін. Бүгін мен сол аққуымнан айырылдым. Жетімкөлге аққулар оралмағаны сынды, менің де аққуым жүрегімнен ұшып кетті. Ол енді оралмайды.

Таңбалы тас — тарих мұрасы!

Таңбалы тас- талайларды тамсандырған, әсерлілігі мен әлемді аузына қаратқан, құпиясы көп, Қазақстан өлкесінің баға жетпес байлығының бірі. Қазақ даласында орналасқан «Таңбалы» тарихи-мәдени және табиғи мемлекеттік қорық-мұражайы- Алматы обылысына қарасты Жамбыл ауданында орналасқан. Мемлекет басшысы президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласы осы бір ескіліктің ескіртпей сақтап жеткізген мұрасына жол тартып, көзбен көруге деген ынтаның ашылуына себеп болды. Тұран университеті қабырғасында дәріптеліп отырған «Насихаттау құралы ретінде өнер өнімдері» пәні көнелерді кеңінен оқытып, насихаттап қана қоймай, атам замманнан қалған асыл мұраға асықтыра жетеледі.

30.09.2017 жыл. Көптен күткен ұлы той демекші, асыға күткен күніміз де жетті. Жиырма шақты адамнан құралған тобымызбен жолға аттандық. Таңбалыға жеткенге дейін жарқырап тұрған күннің, табанымыздың Таңбалыға тиісімен күрт бұзылып сала бергеніне қайран қалдық. Ышқына соққан жел біз таңбалардың бірінші тобына аяқ басқаннан кейін әлсін-әлсін баяулап бірақ басылды. Адам жүруіне ыңғайсыз болғандықтан бірінші топты тек сыртынан бақылауға мүмкіндік алдық. Таңбалардың бұл тобында барлығы 111 сурет бейнеленген. Барлығы жеті топтан тұратын таңбалардың екінші тобынан шайтанды қуып жатқанын көрсек, үшінші, төртінші, бесінші топтардан талайдан арманымыз болып жүрген «күн баласының» бейнесін көрдік. Таңбалардың бесінші тобында бір жерде шоғырланған жеті күн баласының аңыз бойынша табиғаттың жеті құбылысымен байланысы болған деседі. Бірі найзағаймен байланысты болса, ал екіншісі күнмен тығыз байланысты.

Тас бетіндегі таңбалардың кейбірі қоңырқай түс болып тұрса, кейбірі ақшыл рең тартқан. Оның себебі: қоңырқай түстілері, бұрынғы тас бетіндегі бейнелер пайда болған замманнан бергі сақталып тұрғандары болса, ақшыл рең тартқандары одан 1-2 ғасыр бертінгі бейнелер болып саналады. Ең қызығы тас бетіндегі таңбалар кеш қарайып, көлеңке түскен кезде анық және айқын көрінеді.Сондықтан болса керек тастардағы бейнелер күннің шығысына емес батысына қарап салынған. Тек тасқа бейнеленген

таңбалармен ғана емес, қола дәуірінен қалған молалармен де танысып қайттық. Ол кездегі адамдар ана құрсағында жатқандай бүктеліп жерленген көрінеді. Сол себепті молалардың ені мен ұзындығы тым қысқа болып келген.

Талайды тамсандырған «Таңбалыға» жасаған саяхатымыз тарихымызды ұмытпауымыз керектігін, киелі жерлеріміздің қадіріне жете отырып, түп тамырын сақтап қалуымыз керек екендігінің айқын дәлелі болды. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев айтпақшы «Жаңа жағдайда жаңғыруға деген ішкі ұмтылыс – біздің дамуымыздың ең басты қағидасы». Дамиық, өркендейік, тарихымызды жаңа жолдармен жаңғыртайық.

Таңбалы тас-тарих мұрасы!

Келбетіңді неге бұлтпен жасырдың,

Табиғатқа сендік көркем бас ұрдым,

Естелік боп мәңгі қалар жүректе

Таңбалы сен мұрасысың ғасырдың.

Тамсанардай тарихың бар тым терең,

Әр тасыңнан құдіретті мен көрем,

Әр аттаған қадамдарым есімде

Мұра болып сақталарын білем мен.

Бұл таңбалы ғасырлардың көзіндей,

Ал таңбасы бабалардың сөзіндей,

Тамсандырған табиғаты әсте бір

Болмас егер қалды десем сезілмей.

Тарихыма көз жүгірткен бұл күнім,

Себеп болды тууына жырымның

Сырласқандай табиғатпен тынықтым,

Ашқандай бір әр таңбасы сырын мың.

Көргім келген күн баламен жолықтым,

Әсемдікке бөлеп жатқан даласын

Тастарына сызат салудан қорықтым,

Анадайын әлдилеген баласын.

Түсіндірген әр таңбаны бағып сыр,

Бұл ағайдың жүзінен нұр тамып тұр.

Гүлжан апай қосымша айтты мәлімет

Ағай сөзін толықтырып тағы бір.

«-Мақпал ән салғанда жаңбыр кенет тоқтады»,-

Деп апай күн баланың қасында сөз бастады

Құдіреті бұл таңбаның біліңіз,

Санаңызға тоқып мұны жүріңіз,

Керек болып қалар осы мәлімет

Бір жеріне журналыңыздың сызыңыз.

Деді дағы жалғастырдық сапарды,

Бұзба деумен бізге сап пен қатарды.

Бұл сөзімді жалғыз айтар емеспін,

Бәлкім ойында жүргендердің сөзі бар.

Алғыс айтып, дәрісіне ынтыққан,

Шәкірттерден АПАЙ СІЗГЕ таңбасындай өлең бар

Не қаптады жау ма, дау ма? Құдай сақтасын жау да, дауда қаптамасын. Қазақта кино комедиялар қаптады. Сапалысы бар, сапасызы бар түсіріп жатырмыз. Мүмкін көреде беру керек шығар түсіріп жоғарғы деңгейге жету үшін. Басқа бағытқа бұрып туындылар жасап жатқандарда жоқ емес. Мюзикл түсіріп көрді, ужастик те болды, жаныңды тебірентіп жылатуға тырысқандары да баршылық. Пікір əзірге елу де елу. Болмаған бағытты қолдай алмай жатқандар да, керек бағытын таңдай алмай жатқандарыда бар. Сіз бен бізден сұралатыны жалғыз нəрсе көріп бағасын беру.
Барлығына қуана қараймын. Кезінде «біз кино түсіре алмаймыз, қазақта бір кино шықса соны 10 жыл бойы қайталап көрсете береді басқа түсірмейді» деген пікірлер көп еді. Қазір шүкір əр айда отандық киноның кемінде екеуі жүріп жатады кинотеатрлардан. Барыңыз да тамашалаңыз. Бірақ əттегенайы бар. Қайтейін бір кемшілік айтпасақ тұра алмаймыз. Бізде қазақ киносының қазақша нұсқасы жоқ. Болғанның өзінде аударма. Бір сөзді естігенде күліп едім «Тек Қазақстанда қазақтар кино түсіріп оны қазақшаға аударады» деген. Сөйтсем астары жылатарлық пікір. Ащы шындыққа əзіл қосылып əдемі айтылған. Қазақша нұсқасын көрейін деп барсаң таба алмайсың. Орысша түсінбегейтін надан болғандықтан емес, тілін құрметтер адам болғасын айтып жатқаным. Көреріміз бен келесі ұрпаққа сапалы береріміз көп болсын. Келесі қазақша киноларды асыға күтеміз.

Әдеттегідей ерте тұрдым. Анамның дайындап қойған шәйін ішіп отырмын. Екі көзім сағатта. Келісілген уақыт 8:10. Сағат тілі 8:05 соққанда менің жүрегім сағат тіліне ілесе бірге дүрсілдей соғатын. Күнделікті әдетім бойынша ағаммен бірге мектепке қарай аяңдадым.

Ол тұратын бұрылысқа да жақындадық. Иә, қара торы, бойы ұзын, үстінде өзіне арналып тігілгендей әдемі, өңіне одан ары әр беретін қара кастюм шалбары бар, қолына мен оқымыстымын дегендей менмұндалап тұратын қоңыр партфельін ұстаған менің махаббатым күтіп тұр.

Сол бұрылысқа дейін ағасының мазасын алып ойнап келетін ерке тотай, ақымақ қыз бұл жолда мүлдем басқа. Биязы мінез, сабырлы келбет, әдемі күлкі жайғана қарапайым қыз бейнесі іске қосылады дерсіз. Алыстан нұрлы жүзіне ұрлана қарап мені көзіңнің жанарымен баурамашы дегендей ағамның артына тығыла қасына жақындайтынмын. Ең өкініштісі не екенін білесізбе, менің махаббатым ағамның жақын досы және сыныптасы болғаны. Ағаммен амандасып болғаннан кейін қызараңдай маған қарап, демін ішіне тартып, даусын баяу шығарып «Сәлем» дейтін. Сол сөзінің өзі менің бір күндік азығым десем асыра сілтеуім емес болар. Менің ағам әкеме тартқан мінезі тік, артық қимылы жоқ қабағына қарап қалауыңды ұмыттыратын жан еді. Менің достарының қасында жүргенімді қаламайтындықтан ба, әлде әңгімемізді естіп қояды дегендіктен бе белгісіз « Алдыға түсіп кете бер, артыңнан барам »,- дейтін. Махаббатты жасыру қандай қиын десеңізші өзім қаламасам да, қимасам да, жанынан ажырағым келмесе де алдыларына түсіп мектепке қарай аяңдай басатынмын.

Артыма бұрылып қарайын десем жанары мен жанарым түйісіп қалама деп уайымдайтынмын. Сол уайым ойымнан шықпай, артымнан қадала қарап келе жатқан махаббатымның қарасы маған алыстан сезілетін. Алақаным терлеп ішімнің жыбырлағанын бұлай қойғанда басымда сан түрлі ойлар өз ара арпалысып жататын. Не ойлап келе жатыр екен, менің қарағанымды күтіп келе жатырма екен, жотам дүңкиіп тұрған жоқпа екен, жүрісім дұрыс па екен, басымдағы бантигім түзу тұрма екен, ағаммен қандай тақырыпта әңгіме айтып келе жатыр екен деп бәрін ойлайтын едім.

Мектепке жете беріс тұстағы дөңнен менің жақын досым шығатын. Соны күткенсіп ақырын артыма бұрылып тұра қалатынмын. Ағам « кешігіп қалмай тез сабағыңа кір» ,-деп қасымнан өте шығатын. Артынан екі езуім екі құлағыма жетіп, істеген әр қимылын бағып, жүрген сайын бірге қозғалып бара жатқан толқын шаштарына қызыға қарап мен тұратынмын. Менен сәл алыстағаннан кейін бар батылдығын жиғандай артына жалт бұрылатын. Өзімді қоярға жер таппай кірпіктерімді тез-тез қағып жерге қадала қарап тұрып қалатынмын. Қос жанарын менен тайдырды ау дегенде артынан қайта қарап, неге менде қарамадым екен, неге жымиып күлмедім екен күткенім сол емеспе еді деп өзімді жегідей жеп тұрып қасыма дос қызымның келгенінде байқамай қалатынмын. Екеуміз амандасып мектепке беттеймін дегенше қоңырау да соғылатын. Менің махаббатым болса ол кезде мектепке кіріп кеткен де екен.

Кез келген тілдің лексикасы әдеби және бейәдеби болып екіге бөлінеді. Осы бейәдеби тілге жастардың жаргондары мен сленгтерін жатқызуға болады. Жаргон сөздер – белгілі бір әлеуметтік немесе қызығушылығы ортақ топтардың басқаларға түсініксіз құпия түрде сөйлесуі. Сленг деп белгілі бір ортада қолданылатын, қалыпты тілден ауытқыған, мысқылды сөздерді атайды [1, С. 220]. Бүгінгі жастар сленгтер мен жаргондарды әр түрлі себептерге байланысты қолданады:
• әсер қалдыру үшін,
• елден ерекше болу,
• өзгелер түсінбеу үшін,
• белгілі бір әлеуметтік топқа жататынын көрсету үшін,
• әзіл ретінде де қолданады.
Осы аталған бағаналардың Тұрсынбек əзілдерінен бірінші жəне бесінші бағандарын кездестіруге болады. Мысалы: «Қазір бəрінің жоғарыда крышалары бар, бір званокпен шешіп отыр ғой бəрін» (Т. Қабатов)
Мұндағы «крышасы бар» сөзі «қолдау көрсететін ағасы бар» деген сөз мағынасында қолданылып тұр. Əзіл көпшілікке түсінікті, қабылдауға жеңіл, жету жылдамдығы жоғары болғандықтан осы сынды жастарға кеңінен түсінікті сөздер қолданылады. Ондай сөздер қазіргі таңда өлең сөздерінде, əзілдерде, əлеуметтік желідегі бейнежазбаларда кеңінен қолданылып жүр.
Егер осы сөйлемді əдеби нормаға сай жазатын болсақ: «Қазіргі таңда барлығының билік басында отырған қолдау көрсететін ағасы бар. Бір телефон қоңырауымен мəселелерін шеше алады» деген сөздері өзгертілгенімен, түпкі мағынасы сол қалпында қалған толық мағыналы сөйлем шығады. Егер осы нұсқасын қолданатын болса, онда əзіл емес, саяси үгіттеуге көбірек ұқсап кетер еді.
Келесі үзіндіні оқиық: «Өсіп, үлкен жігіт болғаннан кейін каким-то образом левыйды ойлап тұрасың» (Т.Қабатов).
Мұндағы «каким-то образом», «левый» сөздері тура мағынасында емес, жанама мағынасында, бағытталып отырған аудиториясына жетіп, өтімді болу үшін үстеме мағына беру мақсатында қолданылған. Əдеби нормаға сəйкес «каким-то образом», «қандай да бір жолмен», ал «левый» тура мағынасында «сол жақ» деген мағынада болса, берілген мысалда «өз табысына қосымша табыс табу» мағынасында жұмсалған.
Тұрсынбек əзілдерінде тағы бір кездесетін дүние – паразит сөздер. Паразит сөздер – қарым-қатынас кезінде адамның кей сөздерді қайта-қайта айту əдеті.
Ауыз екі сөйлесу тілінде, сөйлемдер арасын байланыстыру мақсатында, қатты қобалжу байқалғанда, ойын жинақтай алмағанда, орыстілді сөздерді қайталай қолдану немесе жаңағы, əлгі, яғни, мына, мысалы, негізі, шын мəнінде, не ғой, аты не еді, ы-ы-ы (і-і-і), ал, жалпы, қысқасы, барғо т.б сөздерді қолдану жатады.
Орыстілді сөздер й (и) – және, и-то – оның өзі, и-щө (еще) – тағы, дажы (даже) – тіпті, тожы (тоже) – да, де, вапше (вообще) – тіпті, псегда (всегда) – әрқашан, хөть (хоть) – еш болмағанда, пастаянно (постоянно) – үнемі, мәләдес (молодец) – жарайсың, давай (давай!) – кеттік, бастайық, как раз (каз раз) – тура сондай, дәл, кәнешнө (конечно) – әрине, әлбетте, па любому (по любому) – қалайда болғанда, как сказать (как сказать) – қалай айтсам екен, не может быть – (не может быть) – мүмкін емес, между прочем (между прочим) – айтпақшы, айтқандай, міне кәжится (мне кажется) – меніңше, менім ойымша, кароче (короче) – қысқасы, қысқаша айтқанда, типа (вроде) – сықылды, сияқты, тәрізді, ал давай (давай!) – ал, кеттік!, ал, бастайық, имею виду (имею в вилу) – деп ойлаймын, ну впринципе (в принципе) – асылында, непатеме (не по теме) – мағынасыз, может быть – (может быть) – мүмкін, на-при-мер (например) – мысалы, псе рабно (все равно) – бәрібір, паходу (по ходу) – бара-бара, никагда (никогда) – ешқашан, сразым – (с разу) – бірден, харашо (хорошо) – жақсы, тышто (ты что) – қой, ей, у-же (уже) – әлдеқашан, у-жас (ужас) – сұмдық, точьно (точно) – дәл, білин (блин) – әттең, так (так) – сонымен, ой – әттеген-ай. Күнделікте өмірде тіл мәдениетін бұзатын бұл бөтен сөздер бір қырынан қазақтың құлдық психологиясын көрсететін белгілердің бірі. Елден ерекше, өзінше болып (немесе “блатной”), қазақша айтқанда тәкаппарлана сөйлеуге тырысудан шығатын жаман әдет. Ал кей жерлерде қазіргі жастардың сөйлеу стилі ретінде еніп кеткен [2].
Тұрсынбек əзілдерінде «жаңағы, барғо, никогда, даже» паразит сөздерін жиі қолданады. Мысалы: «Жатсаң оң жағыңмен жат дид жаңағы, біреуді жұмысқа кіргізсең оң көзіңмен қара дид жаңағы. Сол жақ қызықтырып тұрады барғо, қарағың келіп, бұрын тек оң қол болған қазір сол қолы да бар басшылардың барғо..» [3].
Мұндағы «жаңағы» сөзі он үш минуттық сөзінде 11 рет қолданылса, «барғо» сөзі 12 рет қайталанған.
Кей сөздер паразит сөздерге емес, диалектіге көбірек келеді. Мысалы «өлə» сөзі.
Ал енді «апашка», «ағашкаларың» бұлар паразит сөздер емес. Бұлар варваризм сөздер деп аталады және оның ішінде шала «варваризмдер» деп атар едік. Жартысы орысша болады да, оған жалғанған қосымшалар қазақша болып кетеді. Бұл сөздерге орыс тілінің «уменьшительно-ласкательный суффикс» дейтін қосымшалары қосылған.
Тіл – адам қатынасының, ойлаудың, мәдениеттің аса маңызды құралы, өмірдің ұлы қаруы. Қарым-қатынас майданына түскен сайын бұл құралдың икемділігі артып, шындала береді. Бірақ тілдің мұндай қасиеті оның қызмет етуіне, жетілуі мен дамуына айырықша көңіл бөліп, шынайы қамқорлыққа алып отырудың барысында ғана ерекше жандана түседі.

Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Слова, с которыми мы все встречались. Толковый словарь русского общего жаргона. 1999.
2. Хорошева Н.В. Русский общий жаргон: к определению понятия. — Пермь, 2002.
3. Тұрсынбек Қабатов бейнежазбалары / / You Tobe