Әне-міне дегенше 10-шы қыркүйекте EXPO көрмесі жабылады. Жаз бойы оңтайлы сәтті күттім. Жаз өттіп күз келді. Үйдегілер менің қалауымнан хабардар. Күндер өтіп барады.
Тамыздың 28. Отбасылық кеңес. Сонда саяхаттың бюджеті және ұзақтылығы бекітілді. 29 тамызда Астанаға қарай жолға шықтым. Саяхатымды бастағанға күн сәтті болыпты. 31 тамызда қайтып оралдым. Шығарған шығын бар-жоғы 20 000 теңге! Соның ішінде позитивті көңіл-күйге шығынданыппын. Қысқа есеп осындай.
Осыдан 3 жыл бұрын көрме орны темір қаңылтырмен қоршалған алаң болған.
-Көрмені көрмей қалдым, кейіннен өкінетін шығармын, -деп шешім қабылдауға шарасыздық танытқандар қатарынан бөлініп шыққаныма қуандым!
-Туысқандар EXPO-ға барып келді. Солардан біліп отырмын. Астанада болдым, бірақ, «EXPO»-ға соқпай қайтып кеттім. Маған ұнамайтынын білдім, -дегенді көзі ашық қазақ ұлт иесінен естідім. Негізі ол кісі өзін патриот санайды. Бірақ патриотизм деген сөзде «П»-дан басқа әріптер барын ұмытқандай.
Әрине, көрмеге барып келгендер көрме туралы әр түрлі пікір білдіреді. Бірақ, «Нұр Әлемді» сыртынан, ішінен көргендер. Оған бір сәт болсын, қандайда бір ерекшелігіне тамсанбай кетпегенін көрген емеспін. Керсінше оның тамашалауға тұрарлық тұсын естіп көрмеге әдейлеп келгендерді көрдім.
«Не қызықтырары бар» десең ойланып көрші. Біріншіден диаметрі 80 метрлік шар пішіндегі әлем бойынша жалғыз ғимарат.
Оны сыртынан және ішінен тамашалауға тұрарлық. Басқа мемлекет астанасында мұндай архитектуралық керемет жоқ, оны естен шығарма.
Өткен жазбаларымда Минск қаласында болғанымды жазып кеткенмін. Мысалға, ондағы Ұлттық кітапхана орналасқан шыны кубтың суретін көрсеткенмін. Осы ғимарат беларусь халқының руханият діңгегінің символы десемде қателеспеймін. Егер, архитектура жағынан біздің үлкен шарымызды, дәлірірек сферамыз беларустардың куб пішінді ғимаратымен салыстырсақ оның одан әлдеқайда ілгері тұрғанына көзіңді жеткізесің.
Жай ғана ғимарат емес. Монумент дер едім. Өзінің аурасы бар -Мемлекетіміздің болашағын қалайтын азаматтарға күш-қуат беретіндей. Ұлттық рухтың қуаттандырғышы.
Жазғанымды пафосты деп санаңдар. Тіпті ғимаратымды қазақстандық архитектор жобаламады деп кінә тағындар.
-Иә, Бәйтерекпен қатар тұрарлық ғимаратты неміс архитекторы Альберт Шпеер (кенжесі) жобалады. Бірақ ғимарат неміс елін емес біздің елді ұлықтап тұр.
Сфера, яғни, геометриялық пішімі ұнатпауы мүмкін сізді.
-Неге сфера?
Сфера болса әлемдегі жер қойнауынан шыққан соңғы мұнай тамшысын бейнелейді. Бұл ойды жеткеншек балаға көрменің екінші тематикалық павильоны жақсы жеткізеді. Неге жеткіншек балаға? Қырыққа келген мен «әлемді өзгертемін» деп ойламаймын. Мен болсам:
-«Мұнай бағасы» қымбаттап өскенін қалап, доллардың теңге қатысты курсына күнде көз салып күйбең өмір кешкен жанмын.
Жеткеншек балаға арналған тематикалық павильондағы (2-ші тематикалық) шоу тамаша ойластырылған!

Жеткеншек балаға сұрақ қойылады:
-Жердің жүрегі мұнайсыз (табиғи газсыз, көмірсіз) қалай соғады?
Және сол сұраққа тамаша жауап беріледі.
Бұл болса -әдейлеп ойластырылған көрме элементтері. Сол үшін ғана көрмені бала-шағамен тамашалауға тұрарлық.
Қандайда бір кеңес берген өңбейтін іс. Жақпай қалуың мүмкін. Соған қарамастан жалғыз кеңес бергім келеді.
Жалпы көрмеге алғашқы рет бара жатып одан не күтетіңізді «алдын-ала шешіп алғаннан гөрі» оның босағасын аттай сала атмосферасын сезуге тырысыңыз.
Көрме аяқталғанға 7 күн қалды.

Ауаның, судың медицинада дененің қызуын өлшейтін термометрдің өлшеуіш шкаласы Цельсий градуспен бөлінгені көпшілігімізге белгілі.
Бізге мектептен „қалыпты атмосфералық қысымдағы„ мұздың еріп суға айналу құбылысын 0 (нөль) Цельсий градуста және судың қайнауын 100 Цельсий градуста орын алатын құбылыс дегенді үйретті. Қорытып айтқанда Цельсий шкаласының негізінде судың бір фазадан екінші фазаға өтудің температуралық шекарасы жатқанын түсіндірді.

1742 жылы швед ғылымы Андерс Цельсий осы температуралық шкаласын ұсынғанда бәрі керісінше болатын. Судың қайнауы 0 градус Цельсий, мұздың еруі 100 Цельсий градустың (шкаланың) бірлігіне тең болған. Көп ұзамай Цельсий шкаласы қарама-қарсы бағытқа бұрылды. Осылайша қазіргі кезде қолданатын Цельсий шкаласы және осындай шкаласы бар термометр дүниеге келді. Термометр ішінде қызуға қатытысты көлемін өзгертетін сұйық зат ретінде сынап қолданылды. Термометр шыны қабығы бүлінгенде ішінен сынап сыртқа төгіліп адам денсаулығына қауіп төндіретіні белгілі болған мезеттен оны („сұйық металл„-ды) алмастыратын «сұйықтық» іздестірілді. Соның біреуі 2013 жылы патенттелген «галинстан» атты сұйық зат. Қазір термометрлер жасауға соны қолданады деген сыбыс бар.

Бірақ, Цельсий градус шкаласының жасап шығудың осал жері бар. Судың қайнауы атмосфералық қысымға байланысты болуында. Дәл қазір сізді қоршап тұрған атмосфералық қысым қалыпты, яғни, сынап бағанасы бойынша 760 мм болуы екі талай. Оның шамасы ауа-райына қарай бір күннің ішінде сынап бағанасының 4-5 мм дейін өзгеруі мүмкін.
Жәнеде физикада бекітілген «қалыпты» атмосфералық қысымнан басқа географиялық орналасуыңызға байланысты жергілікті «қалыпты» атмосфералық қысымда болады.
11.09.2016 жылы сағат 12-00 Өскемен қаласында ауа қысымы сынап бағасы бойынша 735 мм тең. Бүгін 24.09.2016 сағат 12-00 атмосфералық қысым сынап бағанасы бойынша 738 мм.
Яғни, Өскемендіктер үшін ауаның сынап бағанасы бойынша қысымы күз айында 735-740 мм тең болуы қалыпты жағдай.
Осындай атмосфералық қысымда су құйылған беті ашық қазан астына от жағып оның ішіндегі суды қайнатсақ оның температурасы 99 градус Цельсийге жетпей қайнайды.
Өскеменде термометр шкаласын 0..100 Цельсий градусқа судың бір фазасынан екінші фазасын өтуін негіз етіп алып бөлсек 1 градусқа қате өлшейтін термометр шкаласын аламыз. Дұрыс шкала алу үшін, мысалға, барокамераны қолдануға болады.
Андерс Цельций сынапты термометрді жасап шығарғанда оларды бірдей өлшеуіш шкаларымен жабдықтаудың жолын ашты. Қолында сынапты термометр жасауға қажет барлық мүмкіншіліктер болса, онда Андрес Цельцийдің әдісімен оны температура шкаласымен жабдықтау арқылы дәл сондай басқа термометрлерге сай өлшейтіне сенімді боласың.

«Темір жол» ойыншығы баламның қолына тиіп:
-Папа мынау не? -дегенде, жан-жағыма қарап жауапттан жалтартар жай таппай өмірден түйгенімді түйсігімде әрі-бері сапырып темір жолға қатысты «не бар-ау?», деп қарап шықтым. Іздегенім табылмады. Бағыма қарай қойын қалтада жүрген смартфон есіме түсіп соны қолданып жібердім, сұрақ жауабы оңай табылды. Қалтасына сұрақтың жауабын жасырған оқушыдай:
-Вагондар түрі әр түрлі болады. Мынауда вагонның бір түрі, атауы хоппер. Үсті ашық ұнтақ затты тасымалдауға арналған. Мұндай вагондар көмір тасымалдау үшін ыңғайлы. Ұсатылған тас көмір вагонның үстігі тұсынан тиеледі. Тиелген көмір вагонның астыңғы жағындағы люк ашылғанда төмен төгіліп вагонды босатады. Тиелген көмір осылайша вагон астынан түсірледі.
Сұрақ жауабын тапқанға асыққанымда бір білгенім бар.
Үйдің төрінде «темір жол» ойыншығы пайда болмағанда «хоппер» вагон атауын біліппін бе? Өмірімде бір-екі рет теміржол арқылы жүк тасымалдауды ауызша сипаттау қажет болған. Сонда ойдағыны ауызша жеткізгенге қиналғанмын. Іздеген сөз ауызға түспей «анау-мынау»-дей бере кеңістікті есіген қол вагон кескінін салып ойымды әзер жеткізгенім есте қалыпты. Көбінде оқушы балалар мұндай кезде:
-Біліп тұрмын бірақ айталмаймын, -дейді. Ех, қайдан айтсын! Егер сөз қорында қажет сөз табылмаса. Түйсігі болса көз алдындағы әрекетті түсінуге жетіп-ақ тұр! Жеткізгенге сөз жоқ.
Ойыншықты қарастыруға оралайық.
Бала поъезді жүргізуге асығып вагон дөңгелектерін рельске дұрыс орналастырмай локомотивті іске қосып жібергенде поъезді құраған тіркеме қозғалысқа келіп тіркемедегі вагондары бірінен соң бірі жолдан шығып ауып төңкерілді.

Мұндай кішігірім жазмыш оқиға орын алмау үшін шағын «Вагонға дөңгелектері қалай бекіген екен?» атты зертеу жұмысын баламен жүргізген жөн-ақ.
Зерттеу жұмысы басы оның атауынан шығып-ақ тұр. Ол үшін хоппер немесе басқа бір вагонды қолға алып оның астындағы төрт жұп құраған сегіз дөңгелек қалайша вагонға бекігеніне көңіл аудартсақ болғаны.
Бала вагонды қалай рельс үстіне дұрыс орнатуға болатынын түсініп алған соң «темір жол» ойыншығымен ойынды әрі қарай жалғастырады.

Осының бәрін жаза отырып келесі ой қорттым:
1) «Темір жол» ойыншығымен ойнаудың қызығы вагон дөңгелектерін «рельс» үстіне орналастырғаннан-ақ басталады.
2) Ойын барысында балаға поъезд құраған вагондардың атауымен және қолданыс мақсатымен таныстырған жөн.
Локомотив. Моторлы вагон. Мотор түріне қарай локомотив атауы әр түрлі келеді:
-электр моторлы;
-жылу қозғалтқышты (суретте ТЭ33А локомотиві).
Локомотив өзіне тіркелген вагондарды сүйреп қозғалтады.
Цистерна немесе танк. Сұйық затты тасымалдауға арналған вагон түрі.
Платформа. Жан-жағы ашық жауын-шашынан қорғалмаған вагон. Онымен ұнтақталған пайдалы қазба, контейнер, ауыл шаруашылық техникасын тасымалданады.

* Біздің үйдегі «темір жол» ойыншығының поъезі жүретін жолы 16 пластмассалық бөліктен жиналады. Яғни, шеңбер 16 секторға бөлінген, сол секторлардан поъездің жолы түзеледі.
**Екі дөңгелек бір білікке орнатылғанын білдіріп «жұп түзеп тұр» дедім.

P.S.: «Темір жол» ойыны т с. с. жаңа ойынды бастағанда үлкенің біреуі балаға бас-көз болса онда кейіннірек өздігінен қызықты, танымды ойындарды ұйымдастыратына сенімдімін.
Сурет www.railways.kz/ru/node/3200 бетінен алынған.

Балдырған жастағы балама мамасы ойыншық әперіпті. Ойыншық -жүк көлік (рефрижератор). Сырттай нағыз көлікке ұқсас. Үш 1,5 В гальваникалық батареямен жұмыс істейді.
Астыңғы жағында орналасқан микроқосқыш тиегін шерткенде дөңгелектері қозғала жөнелді. Дөңгелектері еден бетіне тие салысымен ойыншық қозғалысқа түсті. Бір метрдей қашықтықты лезде жүріп өте тұп-турасынан барып бөлме қабырғасына соғылды, міне, қызық осы жерде! Қабырғаға тіреліп, тоқтап, батып қалмай өзінше маневр жасап, жаңа қозғалыс бағытын таңдап, әрі қарай жолын жалғады. Осы кезде балам:
-Папа, -сұқ саусағын ойыншыққа қарай шошайтып тілсіз тілмен «оның не істегенің қарашы» дегендей ойын білдіртті.
Ойыншық қалайша жұмыс істейді?, -деп сұрақ қойғанға жасы әлі кішкене.

Бала кезімде менде осындай cұрақты іштей пісіріппін.
-Сонымен ойыншық қалай жұмыс істейді?
Бірден бәрін бір-ақ түсіндіру қиын. Сондықтан құр сөз болмасын дегендей сөздерімнің мағынасын ашатын иллюстрация салдым. Қарастырып отырған ойыншықты велосипедпен алмастырдым. Бізге ең бастысы жұмыс принципін түсіну ғой.

Велосипед рамасына электромоторды (М), редукторды бекитейік. Редуктордың (көк түсті сызық) қозғалатын бөлігі электромотор осі бойынша емін-еркін 360 градусқа айналады. Редуктор ішінде екі дөңгелек бір-біріне тік бұрыш (90 градус) жасатқызып түйістірілген. Осы екі дөңгелектің біреуі велосипедтің алдыңғы дөңгелегі (қоңыр түс).
Егер алдыңғы дөңгелектің айналуына үлкен кедергі болмаса онда велосипед тура бағытта қозғалады. Алдыңғы дөңгелекті тежеп, өз өзегі бойынша айналуына кедергі жасайық, онда ол электромотор айналдырып тұрған дөңгелекке (жасыл түсті) велосипед дөңгелегін өзімен ілестіріп шеңбер бойымен жетектейді.
Яғни, ойыншық корпусы қабырғаға соғылғанда оны қозғап келе жатқан дөңгелектің өз өзегіне қатысты айналуы тежеліп, шеңбер бойымен айналысқа түседі. Ойыншықтың жан-жағында қозғалуына кедергі табылмаса ойыншықты қозғап жүрген дөңгелектер кедергісі жоқ бағыт бойынша ойыншықты қозғалтады.
Осылайша ойыншықтың қарапайым механизмі оған «механикалық түйсік» сыйлайды.

P.S.: Caster angle, люфт ұғымдарын кірістірмедім. Жазба ілмектерінде «планетарлық беріліс» деп жазғаным редукторда осы беріліс түрі қолданады, оны жаттықпаған көз бірден байқамайды.

Интернет бетін кезіп жүріп іздегенде табылмайтын, әдетінше, одан үміт үзгенде өздігінен көзге түсетін электронды зат болғаны «Raincat» компьютерлік ойыны.
Осыдан:
-Балдырған жастағы балаға арналған компьютерлік ойын табу қиын, -деп ойын іштей білдіріп жатқандар болса мені түсініп жатар.
Raincat ойынын сынап көрдім, ұнады. Platformer жанрындағы ойын. Ойын бірнеше деңгейде тұрады. Ойын мақсаты ондағы «ойын персонажын» бастапқы орыннан финишти орынға дейін қозғалысын тоқтатпай жеткізу. Персонаж финишке дейін жолын жүріп өту үшін бір платформадан екінші платформаға өтуі тиіс. Кейде персонажға платформадан платформаға көшу үшін оған power-up заттары қажет. Осы затқа иемденгенде ойын персонажы ерекше мүмкіншілікке немесе ерекше қасиетке біраз уақыт иеленеді. Power-up затымен иелену уақытты өтіп кеткен соң ойын персонажы өзінің бастап қалыпты жағдайына оралады. Біз қарастырып отырған ойында power-up заты платформа үстінен жүріп өту үшінде қажет.
Raincat ойынындағы персонаж судан қорқатын мысық. Ойын персонажы бір орында тұрғанды ұнатпайды, тек үстіне су тимесе серуендеп жүре береді. Жолында қабырға кездестірсе теріс бұрылып алып кері бағытта жолын жалғай береді.
Ойынның әр деңгейінде бірдей ойын кезеңдері орындалады:
1) Персонаждың финишке дейін жүріп өтуі тиіс жолда оған көмек ретінде power-up заттарды орналастыру ойыншыға табысталған;
2) Персонажге «Go» бұйрығы беріледі;
3) Персонаж жол жөнекей орналастырған power-up заттарды жинап жолын жалғастыруға мүмкіншілік алады.
4) Егер персонаж үсті су болса онда персонаж қимылы тоқтатыладыда бәрін басынан бастау қажет.
5) Егер персонаж қапада қалса, екі кедергінің ортасында, онда ойыншы клавиатурадан «ESC» батырмасын басу қажет.
6) Персонаж финишке жеткенде оған сыйлық беріледі. Ойыншы болса оның сыйлық алғанынан қуанғанын көреді. Балдырған жастағы бала ойыншының орнында болса персонажға өз бойындағыдай жан бітіріп бір қуанышына ортақтас болғаны ойынның қызығы.
Ойын жүріп жатқан программаның тетрезесінің оң жағында power-up заттары орналастырған. Астыңғы жағында «Go» бұйрығын беруге арналған батырма бар.
Бұл ойынды АҚШ-тағы Карнеги-Меллон университетінің студенттер жасапты.

Ойынды балаға ұсынбас бұрын, ойын барысын қалайша ана тілінде түсіндіру керектігін ойластырдым. Баламның «мынау не?» деп саусағын шұқшитып сұрағанда аңырап қалмау үшін power-up заттарына «қанатты бәтеңке», «серіппелі таяқ», «ролликті таяқтай», «қалқан» деп атауларды ойластырып үлгердім.
Кейбіреуінің атауын балам бірден өзі тапты.
-Папа, мынау, -жауабын сөзбен жеткізе алмай екі қолымен шашышын төбеге жинап, -кептіреді, -фэн, -деді.
«Go», «Stop» сөздерін не үшін қажетігін көп түсіндірудің қажеті болмады. Ойын барысымен таныстрып шығайын деп оның көзінше ойынның бірінші деңгейін соғына дейін ойнап шықтым. Балам бірден ойын мақсатын мақсатын түсініп алды.
-Папа, «гоу» бастым, мысық кетті, -дей берді.

P.S.: «Ойын барысымен таныстрып шығайын деп оның көзінше ойынның бірінші деңгейін соғына дейін ойнап шықтым. Балам бірден ойын мақсатын мақсатын түсініп алды». Педагогикада бұны «оқушы білімді игергенде өтетін бірінші деңгей» дейді, яғни, көріп-білгенін қайталап шығу.
Балдырған жастағы балаға «мынау не?» деген сұрақ қою арқылы дүниені танып-білу орынды. Онысын түсініп отырмын. Әлі алдымызда білім алудың тағы бірнеше деңгейі тосып тұр. Осы жерден ойымды доғарайын. Жалғастыра берсе шыға бермекші.

-Қиын-Керішті!,- Табиғат ескерткішін. Географиялық орны. Шығыс Қазақстан облысы Зайсан көлінің солтүстік жағы.
-Неліктен Қиын-Керішті?
-Бала кезде алыстағы ауылға үлкендер ертіп қонаққа апарған. Сонда бізді апарған жеңіл автокөлік өзгешелеу жер маңынан өте шыққаны есте қалыпты. Жуықта әңгімеден әңгіме шығып Қиын-Керіш жайлы ақпаратты интернеттен оқып шыққанға себепкер болды.
Онда, оның көркін Марс планетасының пейзажына теңепті.

Көк аспан Марс планетасында жоқ

Балалық кезімдегі түйсік бұл теңеуден алшақ көріністі көз алдыма елестеткен.
Күннің ыстығына шөп күйіп, иірмен кеуіп қаңбаққа айналған кез.
Көкжиектің батыс тұсында үш-жаққа ажырап үлгермеген қалқыған бұлт, оның арғы жағында қызарып батуға шақ қалған күн. Содан болар бұлт қою қара. Көлбеу түскен күн сәулесі ойға батқан, алақанымен иегіне тіренген, тізелерін қатар бүккен дәудің көлеңкесін „қошқыл қызыл„ дала үстіне түсіріпті. Көлеңке астына киіз үйден жиналған ауыл сыйпты.

Балалық шақтағы естеліктің орны бір бөлек. Көргенім, білгенім бар деген жаста аталмыш табиғат кереметін көрсем, кейін, оның естелігінің орны бір бөлек болар еді. Сондықтан жаздың жайлы күнінде Қиын-Керішке жол түскенін қалаймын. Кең байтақ Қазақ елінің мекенімен салыстырған Қиын-Керіш Өскемен қаласынан қол созардай жерде.


Қиын-Керіш (орысша Киин Кериш) Барнаул (Ресей) қаласының саяхатшылар клубы ұйымдастыратын 8 күндік велотур қатысушылары аялдама жасап тұр.

Өткен жылғы жазбамызда баламыз екеуіміз конструкторлық эраға старт бергенімізді жазғанмын, яғни, конструктор ойыншықпен ойнап үйрене басатағанымызды баяндағанмын (авт. әрі қарай текст бойынша қайта-қайта „конструктор ойыншық„ дегенше жай ғана „конструктор„ деп жазамын).
Осы жолы балама Sluban M38-B0382 деген конструкторды сатып алдым.

Ойыншықты бала қолына ұстатпас бұрын -ең бірінші өзің ойнап көр -деген дағды бойынша ойыншықты қорабынан шығардым. Жалпы, конструктор көмегімен құрастыралатын трансформер идеясы жаман іске асырылмаған. Робот-автомобильге, автомобиль роботқа трансформатталады. Трансформерді құрап тұрған бөлшектер түсі қара, ақ, қызыл. Негізгі түс ақ. Конструкторды құрап шықтым. Жалпы. Құрастыру, құрап шығу әрекеті конструктор ойыншығының ерекшелігі -ойын қызығы. Sluban M38-B0382 конструкторында құрап шығу ойынның қызығы бар ма?
Конструкторды құрап шығуды қиындатқан тұстар. Біріншіден құрастыру нұсқасында берілген нұсқаулар бір беттің екі жағында бірінің үстіне бірі міңгесіп орналасқан. Екіншіден бөлшектер сапасы төмендеу, төрт бөлшекте өңделмей қалған қылау кездесті.
Конструкторда тағы бір кемшілік болуы мүмкін. Құрастыруға арналған бөлшектің жетіспеуі деген. Sluban M38-B0382 конструкторында мұндай кемшілік жоқ.
Қорытынды. Конструктордың жақсы жағын атап өтейін. Конструкторды құрап шыққан соң „транформер„ ойыншығы алынды. Робот автомобильге және кері бағытта оңай трансформатталады. Трансформатталған соң роботты бала робот деп таниды, автомобильді автомобиль ретінде қабылдайды.
Жағымсыз жағы. Трансформерді құрап тұрған бөлшектер бір-бірінен оңай ажырап шашылады (трансформатталаған кезде). Жақсы конструктор бір рет емес бірнеше рет қайта-қайта жинап, құрастыруға жарамды. Қарастырып отырған конструкторымыз бір-ақ рет жиналғанның өзінде қиындықпен жиналды. Бұзып-құрап ойнау үшін жарамсыз. 6-10 жастағы балаға құрастыру нәтижесінде алынған трансформермен ойнау үшін бөлшектерін желіммен желімдеп беріңіз.

-Олло! Жан, жан-ау!
-Олло! Қайдасың?
-Тіс дәрігерінің қабылдауын тосып кезекте отырмын.
-Әлі кірмегенсің бе?
-Жоқ, кезек қалың, кабинет алдында бос орындық жоқ.
Сол мезетте емге қабылдап жатқан стомотологтың кабинет есігі сәл ашылып еркектікі болмасада әйелдің жуан дауысы:
-Пәленбайншы, пәленбайыншы…. Пәленбайыншымын, -деп жауап берген ешкім жоқ. Ар жақтағы дауыс:
-Келесі.
Кезек бойынша келесі біреуі есік саңлауынан сүңгіп жоқ болды.
Пәленбайыншының алдында кірген шығып үлгерді, ар жақтағы дауыс, тағыда Пәленбайыншыны шақырды. Кабинет есігін Пәленбайыншы аттамағандықтан кезектен тағы біреу кірді. Осы жолы ем қабылдап шыққанмен бірге жуан дауыс иесі медбике шықты. Дауысына сай денелі әйел, білегіде жуан:
-Пәленбайыншы….
Үн жоқ:
-Пәленбайыншы, солдат формасында жүрген жас жігіт.
Кезектегі біреу:
-Есік алдында жүр.
Медбике:
-Шақырып жіберіңдерші тісін жұлу үшін укол салғанбыз. Кезегін өткізіп алды. Уколдың күші кетіп қалды.
Өз сөзіне коментарий ретінде шығып кеткен күлкісін тиып кабинет есігін жапты. Ар жағынан дауысы ап-анық естіліп тұр:
-Өскемен солдаттың есінде қалатын болды, -деді.
Тіс дәрігерінің медбикесі дәу болса өзі қандай екен-ау. Осы ойдан тісім қақсап кетті.
Медбикеден кейін бастырылып қалған кезекті ата бұзды. Таяққа сүйеніп келген ол отырған жерінде таяғын ұмытып жүре беріпті. Жылпоздықпен күн көріп үйренген студент оқиға неден орын алғанын түсініп ұмыт қалған таяқты ұстап атаның артынан тұрды. Ниеті түзу, бірақ бұл қимылда басқада мән бар. Байқап көрші. Ата зейнеткерлер арасында спирттен чемпион болғаны ма? Әлде, студент баланың аяқ киімі тар болғаны ма? Коридор соңында екеуі көрінбей кеткенше студент атаны қуып жеткенін байқамадым. Сондықтан ұмыт қалған таяқ иесіне табысталғанын немесе табысталмағаны маған белгісіз. Табыстаған шығар. Финалсыз қалған қысқа қашықтықта „желіп жүру„ жарысы жаңалық әкелді. Жарыс басталғаннан бері тілімнің ұшы өздігінен алдында ғана қақсап тұрған тісіме өздігінен тисе бергенін байқамаппын. Енді байқадым. Қақсап ауырған тісім ауырғанын қойыпты. Ауырмайды! Соңғы ойым дауыстап шығып кеткендей. Солдат жігіт ештеңені білмейтін сыңайлы. Кабинет есігіне жетті.
Қазір білмейді. Қабылдауға кірген соң біледі. Қала берсем оның жанына тісі батып ауыртқанын естісем. Шыдамаймын!..
Әлі медбикенің дауысы құлақ түбінде:
-Оның есінде қалатын болды.
Сөйтіп-бүйтіп, қорқынышыма жеңіліп клиникадан шығып турасынан үйге тарттым.
Бірақ, дерт түрі бар -шипасыз жазылмайтын, дәрігерсіз емделмейтін.
Әйелім менімен түні бойы дайындық жүргізді. Қандай дайындықтан өткенімді түсіне жатарсыздар, егер:
-Кешке пісірген асын ішпесең, төсекте тек бір бүйірге жатып алсаң. Бұның бәрін тек тістің жанға батып ауырғанымен түсіндіру қиын. Және ер басыңмен стомотолог дәрігердің дәл алдынан қашып келгеніңе сенгізу қиын. Сондықтан. Таң атты. Күн шыққты. Жұп болып тіс емдетуге шықтық. Тісті емдеттік. Көп қабатты үйдегі шағын бөлігінде кешке жақын дастархан жайлып шағын отбасылық мейрам болды.

Бұрындары airbag деген жазу нені білдіреді деп сұрап жататын. Интуитивтік білімді арқасында airbag не екенін біліп алдық. Бүгінгі кезек SRS-тікі. Ұзын құлақтан естігендіктен емес «КерекИнфо бетінен оқығанымнан» десеңіз….
SRS -қосымша бағындыру/ұстау/бекіту жүйесі, автомобиль ұзынан немесе көлденнен соқтығысқанда адамның денсаулығының сақтығына жауап беретін жүйе.
Airbag бұл жүйенің құрамсы ғана. Көбінде үрделіп шығатын қапшық қана сақтандырады деседі, жоқ олай емес, жеке өзі пайдалы емес, зиянды болуы әбден мүмкін.
Біріншіден үрлеу үшін оқ дәріден алынатын газ қолданады. Әп-сәтте ондай газбен толған қапшықты жұмсақ деу қиын, әрине темір, шыны емес. Екіншіден airbag жұмыс істемес бұрын адам денесі дұрыс орналасуы қажет. Қанша уақытта автомобиль креслосына жабысып отыра аласыз егер автомобиль кілт тоқтаса? Әрине, автомобиль кілт тоқтаған сәтте ештеңе істеп үлгермейсің, өйткені инерция күшін жеңу үшін дененің бұлшық еттері қатайып үлгермейді. Сондықтан адамды креслоға қауіпсіздік белдігі автоматты түрде өте жылдам қатты тартып танып тастайды.
Сондықтан SRS -деген жүйе. Оған airbag, қауіпсіздік белдіктің тануышы, соқтығыс сезгісі және басқару модулі енеді. Автомобиль ішінде бұл жүйеге қатысты электр өткізгіштерді бірден ажыратуға болады, қорғаныс қабығының түсі сары болып келеді.
Бұл жүйе бір рет болсын іске қосылса оны толығымен алмастыру қажет.

P.S.: Қолданыста болған автомобильдің SRS жүйесінің диагностикасын жүргізу мәселесі қызықтырады.

Үйде қолданатын компьютерге Windows OS-сін (Operating system)
сатып алу үшін қаражат жоқ. Оны алмастыру қажет.

-Немен?, -деген сұрағым Ubuntu-мен таныстыққа әкелді.

Негізінде Linux жатыр. Linux бүгін немесе кеше пайда болған жоқ. Сондықтан „графикалық ортамен„ толыққан Linux ядросының негізінде жасалған OS-нің бар болуы жаңалық емес.
Ubuntu-дің базалық жинағына (дистрибутивіне) енген кейбір арнаулы және қолданбалы программалар маған бұрынан таныс екен. Windows-та жүріп қолданғанмын:
-«Thunderbird» бірнеше пошта жәшігінен хаттарды жинағанға ыңғайлы электронды пошта клиенті;
-«LibreOffice» (OpenOffice) офистік программалар жинағы;
-«FireFox» интернет браузер.
Оншақты жыл бұрын Linux ядросы негізіндегі OS жинақтараға жаңа программа тауып және оны орнату ыңғайсыз болғандықтан онымен жұмыс істеп танысудан бас тартқанмын. Қазір жағдай өзгерді. Программаны интернеттегі жинақтан автоматты түрде орнатуға болады.

P.S.:Ubuntu және LibreOffice компьютерге орнатып қолданғаным үшін төледім 0$.