Қазіргі таңда ең көп естейтін сөзіміз "Қазіргінің жастары кітап оқымайды, мына интернет дегендері бәле болды" деген алдыңғы толқынның артқы толқынға өкпесі. Онысы да распа дейсің кейде, ұлы Абай мен Мұхтарларды танымайтын жастарды көргенде.Бірақ қозғайын деп отырған тақырыбым ол емес кітап оқу жайлы болмақ.
Кітап оқу дегенді зырылдатып басымен аяғына жеткізе салу деп түсіну үлкен қателік. Кітапты оқып бастағаннан кейін оқиғаның ішіне кіріп кейіпкермен бірге күліп, бірге жылап толықтай сезіну керек. Бір кітаптар бірнеше оқиғаға құралған шытырман дүниеге толы болады, ал кей кітаптар жаныңыздың шеткі пернесін түртіп нәзік сезімге жетелейді, жаныңыз нәзік болмаса да жылатады, жастардың қызығушылығына айналған доромасынан артық әсер сыйлайды сеніңіз.
Осы орайда өзім жақында ғана оқып бітірген бірнеше күн уайымнан шыға алмауыма, әр оқиғасын оқыған сайын көзіме жас үйіруіме себеп болған Мұхтар Әуезовтың "Қорғансыздың күні" әңгімесі жайлы қысқаша айтқым келіп отыр. Әр қайсысыңыздың өмірде өз тарапыңызға жасалған әділетсіздік куәсі болып, ішіңіз ашып қалған сәттеріңіз болған шығар. Міне, бұл кітаптың ішіндегі әр оқиғада да әділеттілік жеңіліске ұшырап, қорғансыз адамдар жапа шегіп, опасыз адамдар еш жазасыз жеңісіне масаттана кете барады. Кино мен ертегілердегідей соңы бақытты болып аяқталмайды, дәл өмірдегідей әттеген-айы басым. Бұл кітапқа әлі үңілмеген болсаңыз оқуға кеңес беремін. Жасыған жігеріңізге талпыныс беріп, адал мен арамды ажыратып өмірдің басқа бетін ашасыз. Келесіде әділетсіздік құрбаны болып, қорғансыздың күнін кешпейтініңіз анық.

Қ. Қуанышбаев атындағы Мемлекеттік академиялық қазақ музыкалық драма театры мамыр айының 18-19 күндері, сағат 19.00-де «Қорғансыздың күні» атты драманың премьерасын өткізеді.
Қойылым режиссері – ҚР еңбек сіңірген қайраткері Әлімбек Оразбеков. Қоюшы суретшісі – Шынар Елембаева.
Ұлтымыздың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезовтің қашан да өз биігінде болған туындылары бүгінгі таңда киелі сахнамыздың төрінде. Театр репертуарында айшықты орынға ие «Абай», «Қараш-Қараш оқиғасы», «Айман-Шолпан» шығармалары режиссер Ә.Оразбековтің қолтаңбасымен сахналанған болатын. Ал бүгінде ҚАЛЛЕКИ театры заңғар жазушының жарық көрген алғашқы көркем шығармасы «ҚОРҒАНСЫЗДЫҢ КҮНІ» драмасының премьерасын ұсынады. Оқырман үшін мұңы басым, жағымсыз кейіпкері көп, жарығы аз оқиғада жалғыз қалған қорғансыздың күні трагедиялық сипатқа толы болғанымен, классик жазушының туындысын кең зерделген Ә. Оразбеков инсценировкасының көрермен қауымға ұсынар өз ерекшелігі бар. Сондай-ақ режиссер осыдан жиырма жыл бұрын сахналаған туындыны елорда театры сахнасында жаңашылдықпен қайта жаңғыртпақ.
«Қорғансыздың күні» драмасының бас кейіпкері Ғазиза құс атаулының ішіндегі қарлығаштың ұясын ерекше ықылас танытып бақылайтын еді. Байқағаны, қарлығаш бәрінен қымбат «сенім» сезімін білдіріп, балапандарымен еш үрейсіз адамдар жүрген жерге ұя салады екен. Оған құрметпен қараған табиғатынан арманшыл қыздың адамзатқа деген сенімі қандай болды?! Соқыр ана, кәрі әжесімен «қорғансыз» қалған Ғазиза қоғамнан қамқорлық көре алмай, қорлықтан көз ашпады. Режиссер шешімімен оқиғаға араласатын символдық образдар — жетім баланың тағдыр-тіршілігін басқан қара Түнек пен жәбір-жападан қорғауға ұмтылған Жарық диалогі Ізгілік пен зұлымдықтың мәңгілік күресінен көрініс береді.
Қойылымды сахналауда театрдың жас артистерінің шеберлігі өте маңызды екенін атап өтсек дейміз. Бас кейіпкерді жас актриса – А.Серкебаева, Ж.Ибраева сомдайды. Екі құрамы бар спектакльден Ж.Чайкина, Н.Ташимова, Б.Мақсұтова, С.Тоқманғалиева, Е.Нұрымбет, К.Нұрланов, А.Молдахмет, Е.Малаев, Қ.Бұғыбай, С.Байыров, Ж.Оспанов, О.Жақыпбек, Н.Есен, Ж.Ерболат, З.Әбенов өнерлерін тамашалай аласыздар.

Келер шақ. Африка құрлығы. Мыңдаған қазақ жанкүйерлерімен лық толы стадионда кезекті әлем чемпионатының ақтық ойыны. Алаңда Қазақстан және Германия ұлттық құрамалары. Санаулы секунттардан соң ойында өзінің мәресіне жетеді. Табло есепті көрсетіп тұр. Есеп 3:0, қазақтар пайдасына….
Әркімнің өзіндік ойлау және пікір білдіру құқықы бар. Бұл менің құқықым, қазақ футболының келешегін осылай елестетемін, солай боларына сенемінде. Қазақ футболы туралы сөз кетер екен бүгіні туралы айтарлықтай ештеңе айта алмаймын. Бүгінгі футбол ортанға жолы болса керек. Ешкімнен артық емесіміз анық, бірақ ешкімнен кемде емеспіз. Аты аңызға айналған, атақтары ауыз толтырарлық Германияда, Бразилияда, Италиямен Англияда осы денгейдегі футболды өз бастарынан өткерген, ал, Ауғанстан, Тәжікстан, Түркіменстан секілді көршілеріміз біздің деңгейімізді армандап жүр. Бұл күнгеде шүкір дейік, бұл денгейгеде тәубе дейік.
«Асық ойнаған азар, доп ойнаған тозар», деген екен ата-бабамыз. Неге айтты екен? Мұнысын анық білмедім, бірақ, бір анығы ата-бабамыз доп ойнағанды яғни футболды білген екен ғой.
Осы орайда нақтылап алсақ, қазақ қашаннан доп тебе бастады? Қазақ топырағында футбол мектебін ашқан кім? Біздің алғашқы ойыншыларымыз кім болған? Олар арасында жарыс ұйымдастырып, қаржылай қолдаған кімдер? Тізбейтек берсек сұрақ таусылмасы анық, ал, қайтарар жауабымыз жеткіліктіме? Жә, осынша сұрақты туандатқан екенбіз, азда болса жауап қайтарып көрелік. Осы сәтті пайдаланып қазақ футболының тарихына шолу жасайық…
… Қазақ футболы неше жаста? Ия, Мұқаң алаңда доп теуіп бастап берген футболымыз бір ғасырдан астам уақытты арқаға тастады. Бір ғасыр, тарих үшін ауқымды уақыт болсада, біздің футбол үшін қысқа ғана уақыт болды. Түп тамыры ағылшындарға барып тақалатын бұл ойынның добы Мұқаңның аяғына қалай тиіп жүр? Қызығы осы…

Жүз жыл алдын. Анығырағы, 1912 жылы Мәскеуден Семей өңіріне келген Куприянов деген кісі сол өңірге танымал көпес Плещеевтің дүкеніне орналасады. Ол орыста қазақ даласына құр қол келмесе керек, өзімен бірге қара домалақтарымызға доп, қақпа торы секілді дүниелерді ала келеді. Футбол туралы түсінігі бар кісі емеспе, қолайлы орын тауып алаң сызып, қос қақпа орнатып қазақ даласындағы алғашқы «стадионның» қазығын қағыпты. Алғашында аяқ соққысынан ауаға әуелей ұшқан допқа үрейлене қараған қара сирақтар күн өте ширалып, футбол өнерін әжептеуір бежереді. Осы қолбала алаңда доп теуіп жүрген балақайлардан даламызда 1913 жылы алғашқы «Жарыс» (татарша «Ярыш» деген атауда болған) футбол командасы құралады. Команда құрамының басым бөлігін сол кездері Семейде мекен еткен жергілікті татар ұлтының балаларымен қазақ балалары құрайды. Балалар бойындағы ойынға деген құштарлықты байқаған Юнустың әкесі, танымал көпес Сыдық Нигматуллин оларға демеушілік етіп көп уақыт қаржылай қолдап тұрған.

Жергілікті татар ұлты дедік. Ия, ол кездері өңірде өте бай, сауатты татарлар көп болған. Футболға деген қызығушылығы өте жоғары болған Юнус Нигматуллин осы команданың сардары болған, өз тобының кейінірек дамуына көп үлес қосады. Біреу білсе, біреу білмес, осы жылдары мұғалімдер семинарында оқып жүрген жас Мұхтар Әуезов «Жарыс» («Ярыш») тың сапында доп тебеді. Допты құр теппейді, жартылай қорғаушы болсада қарсыластар қақпасын нысанаға алып отырады.
1914 жылы «Жарыс» («Ярыш») өзінің алғашқы ойынын Семейде құрылған гимназияшыларға қарсы өткереді. Осы тарихи ойында қарсыластар қақпасына гол соққан, қазақтың біртуар азаматы, ұлы әдебиетші Мұхтар Әуезов екен. Команданың алғашқы ойынында Мұқаңмен бірге алаңда Ахметсәлім Каримов, Қасымхан Мұхаммедов, Салах Хисматуллин, Зиятдин Рыспаев, Мұхаммед Сайдашев, Юнис Нигматуллин, Әміржан Сыздықов, Габдулхан Габбасов, Мухамедулла Курманов, Гусман Ямбушев және Сабыржан Ахмедшиндер доп тебеді.

Соңында өлмес туындылары қалған Мұқаңның бұл дәрежеге жетуіне балалығында бірге ойнаған достарының ортасы ерекше болғандығы тәсір еткен болуы мүмкін. Сол уақыттары команданың ойыншылары ақылдаса келе, біркелкі жиде тіктіреді және топтың өзіндік эмблемасын (белгі) ойлап табады. Бүгінгідей теледидары бар заманда емес, футбол әлемінен алыс ауылда доп тепкен бұл балақайлар ойыншылар киімінің бірдей болуы немесе өзіндік белгілері болуын қайда білді екен, ә? «Болар бала басынан» демекші, ұлы тұлға болып қалыптасқан Мұқаң бала кезінен ақ зерек, көреген болған екен ғой. Сол төсбелгі негізінде 24 дана болған, бүгінгі күні жалғыз данасы сақталып қалған. Қазақ футболының бұл құнды жәдігері Юнус Нигматуллиннің Германияда тұратын немересі тәрепінен қазақ футболының 100 жылдығы қарсаңында Семейдегі татарлар мұражайына тапсырылған.

Бертін келе, 1913 – 1916 жылдар аралығында Семей қаласында тағыда «Нептун», «Семинаршылар», «Ласточка», «Орлята» секілді командалар құрылады. 1915 – 1916 жылдары көрші Павлодар қаласында «Ястреб» және «Звездочка» деген атпен қос команда бой түзейді. Ары қарай футбол ойыны Орал, Ақтөбе, Петропавл өңірлеріне тарайды. Осы топтардың көршілес ауыл – аймақпен күш сынасулары нәтижесінде ойын Орта Азия және Сібір бойлап ен жаяды.
Іргетасын өз қолымен қалаған Мұқан бүгінгі қазақ футболына шүкір, дейтін шығар. Азияның емес, Еуропаның алпауытына айналуға әрекет етіп жатқанымызды құптары анық. Қазақ әдебиетіне ғана емес, қазақ футболындада өзіндік қолтаңба қалдырған Мұхтар Әуезовтың ізбасарлары ешкімнен кем болмау керек, кем болмайдыда.
Осы блогымды келер шақта Африка стадиондарында өтіп жатқан әлем чемпионатында бір қаракөзіміз тағы бір рет оқыр. Армандар ақиқатқа айналған күні. Бұл енді менің арманым, әрбіріміздің жеке пікіріміз болғанындай, менің жеке арманым. Әрбір кісінің армандауға құқықы бар…
P.S; #НаурызДода

Өзбек ғалымы не бүлдірді? Әуезовтің бір ауыз сөзі...

1997 жылы қыркүйектің 10-20 аралығында Ташкентте Әуезов күндері өткізілді. Оны Өзбекстан Жазушылар одағы, Өзбекстан қазақтарының мәдени орталығы, «Нұрлы жол» газетінің редакциясы ұйымдастырды. Бұған Қазақстаннан Қалубек Тұрсынқұлов бастаған делегация, құрамында Шерхан Мұртаза, Тіней Оразайдың Мұртазасының Файзолласы, Зейнолла Серікқалиев қатысты.

Осы жолы өзбек ғалымы, академигі, жазушы-драматург Иззат Атаханұлы Сұлтановпен Тіней Оразайдың Мұртазасының Файзолласы ұзақ әңгімелесті. «Заман-Қазақстан» газетінің №33 (206) санындағы мақалаға енбей қалған деректі Иззат Сұлтанов өзі ауызбен айтады.

Елуінші жылдардағы дүрбелеңнен сытылып, Мәскеуге бардық. ССРО халықтары әдебиетінен екеуіміз де дәріс оқып жүрдік. Бір жолы филология факультетінде студенттермен кездесу жиыны өтті. Бір қыз бала маған сұрақ қойды: «Иззат Атаханович, сіздің пьесаңыз бойынша қойылған «Навои» спектаклі мемлекеттік сыйлық алды. Сіздің сценариіңіз бойынша түсірілген фильм мемлекеттік сыйлық алды. Ал сізге автор ретінде неге сыйлық берілмеді?» – деді.

– Оны сыйлық беретін кісіден сұраңыз. Жалпы, сыйлықты кімге бергеніне қарай сыйлық берушінің де кім екенін тануға болады, – деп қалдым.

Жиын тарқады. Ертеңіне СССР Халықтар әдебиеті кафедрасының мәжілісі болды. Күн тәртібінде бір мәселе. Ол – менің кешегі жауабым.

– Сыйлық беретін Иосиф Виссарионович.
– Иззат Атахановичтің студентті Сталинге жұмсауы барып тұрған…
– Жолдастар, бұл саяси сауатсыздық. Мұнда саяси астар бар.

Саяси қателескен айыпкер болып шыға келдім. Біразы «Мұхтар Омарханович, сіз не айтасыз» дегендей Әуезовке қарайды. Мұхтар Омарханович қашанғы әдетінше асықпайды. Елдің ең соңынан сөйледі.
– Иззат Атаханович! Вы не педагогично поступили, – деді.

Басқа түк айтқан жоқ. Орнына отырды. Әлгі гуілдеп-шуылдап отырғандар: «Иә-иә, бұл педагогикаға жат. Бұлай айтуға болмайды. Қатты ескертілсін Иззат Атахановичке!» – деді.

Мәжіліс тарқады. Мен КГБ-ның тырнағына ілікпей «не педагогичный» болып тірі қалдым. Мұхтар Омарханович мені күтіп тұрған үлкен жазадан осылай бір ауыз сөзбен құтқарды.

Мақала: («Әуезов мені құтқарып қалды». Қазақ үні, 1997 жыл. №9 (316), қыркүйек)

Қосымша:

Тәшкентте 1930 жылы 17 қыркүйекте Мұхтар Әуезов тұтқынға алынды.

«Нұрлы жол» газеті – Өзбекстандағы қазақтардың төл газеті. Бас редакторы – Рысбай Анарбеков. Газеттің тұңғыш саны 1991 жылдың 10 қаңтарында «Достық туы» атымен жарық көрген. Ал 1993 жылдың 20 ақпанынан бастап газет атауы «Нұрлы жол» деп өзгертілді.

Шерхан Мұртаза мен Тіней Оразайдың Мұртазасының Файзолласы.

Зейнолла Серікқалиев (1938 жылы 10 ақпанда дүниеге келген) – қазақтың тамаша әдебиет сыншысы. «Ойлар, толғаныстар», «Жылдар сазы», «Ақыл таразысы», «Дүниетану даналығы», «Тағдыр және Біз», «Сын кітабы. Таңдамалы» еңбектерін жазып қалдырды.

Иззат Атаханұлы Сұлтанов 1910 жылы 16 маусымда Ош қаласында дүниеге келген. 1964 жылы Өзбек КСР-ның еңбек сіңірген өнер қайраткері, ал 1966 жылы Өзбек КСР-ның Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі атанды. 1944 жылдан бастап Коммунистер партиясының мүшесі болды. Ал 1934 жылы Тәшкенттегі педагогикалық институтты бітірген. 1945-1948 жылдары Өзбек КСР-ның Халық Комиссары төрағасының орынбасары қызметін атқарды. ««Мезонул авзон» және оның сындық мәтіні» (1947 жылы), «Пушкин және өзбек әдебиеті» (1949 жылы), «Абдулла Қадыр шығармашылығы» (1958 жылы), «Жаңа кезеңдегі өзбек советтік әдебиеті» (1981 жылы) еңбектерін жазған. Драматург ретінде «Қыранның ұшуын» (1939 жылы), Уйгунмен бірігіп «Әлішер Науаиды» (1940 жылы), «Белгісіз» (1963 жылы), «Сенімі бар адамдар» (1960 жылы) пьесаларын жазып қалдырған. 1970 жылы Бируни атындағы Мемлекеттік сыйлықтың иегері атанды.