— Байзыл, э Байзыл…

— Не нақ? Болмайд дейм…

— Байзыл, келіп тұрмын ғой енді…

— Қой дейм! Саған негізі үшінші группа да берілмеу керек! Аппетитің жаман! Анау-мынау тексеріс болса, үшінші группадан да алып тастайд!

— Екінші группа қылып бер енді, Байзыл…

— Лібә, антикоррупционщиктер мына жақтан (төбесін көрсетті), внутренний безопасность мына жақтан (тасының түбін көрсетті) қос қолдап ұстап тұрып, айдап жатыр! Ар жағындағы он бір мың үшін сен де нақ…

— Он бір мың бізде ақша, Байзыл! Жақсылыққа — жақсылық қайда, Байзыл? Бастығыңа жақсы көріну үшін — киіз үйімді алғанда, ау салғанда, қайығымды алғанда — бермейтін уәдең болмайды осы! А так сен — квартираға кезекке қойып берем дегенсің, исчо! Квартира қолыңнан келмейді, ол көрініп тұр. Қолыңдағы нәрсені сұрап тұрмын, Байзыл!

— Сукі, тағы бір түсіндіріп көрейінЧ. Саған үшінші группаны қалай алдық? Башпайы астына қайырылып өскен дедік. Ал сен екі күннің бірінде базарда шауып жүресің! Базар — толған құлақ. Сосын, ішівалсаң — «баражняг ақша алып, үкіметтің аузын тігіп отырм» деп лепіретінің бар. Екінші группа саған ниқоя келмейд…

— Жігіт емеспін десейші үйтіп марал оқығанша, Байзыл! Ай лібәәә, біліп едім! Бросты мойындашы, жігіт емеспін деп — мазаңды алмайм!

— Ахх… Ой лібәәә… Тұра тұршы…

— О, әне біздің Байзыл! Қазір ам алын табады Байзыл! Байзыл жігіт қой…

Байзыл Гольдштам әбден мезі еткен Қарамеңді Ейсвудқа қарап-қарап, қарап-қарап, қарап-қарап тұрды да, құлағына қал амын, кеңірдегіне қарындашын сұғып алды.
— Ой сукі, байқамай бірінші группа қылып жіберген сияқтымын — деді сосын.

— Бірінші группа елу жеті мың ба еді… — деді Қарамеңді сұлап бара жатып. Дегенде, дедім деп ойлады, әйтпесе дыбыстың орнына — қарындаш қадалған тұстан қан интонациясына сәйкес қорқ-қорқ еткен ғана болатын. Қас қылғанда қалам қадалған құлағымен құлап, жан-тәсілім етті…

"Қазақтың тойы бітпесін" © Халық мәтелі

Сәби
Сәби шетінесе қайғы ұзаққа бармайды. Көбінесе адамдардың көңіл-күйі бір қалыпты-сабырлы болады. Көңіл айтуға келген адам қарасы да көп болмайды. Адамдар тез тарайды. Әдетте қырқы, жүзі дегендер болмайды. Үшінші-жетінші күнмен шектеле салады.

Қазан-ошақ жақта шаруаға көмектесіп жүрген жігіттер ішіп жүреді.

Жас
Жас шетінесе — ата-ана ғана қатты қайғырады. Өлім себебі көбінесе үшеу: армиядан темір табытпен келеді, желігіп жүріп жол апатына ұшырайды немесе көшеде біреумен ілініп төбелестен қайтыс болады.
Жерлеу кезінде ғана бәріне ауыр болады. Үші мен жетісінде қайғырып жүрген адамдар саны минимумға жетеді.

Қазан-ошақ жақта шаруаға көмектесіп жүрген жігіттер ішіп жүреді.

Орта жас
Кенеттен кеселге тап болған 40-50 жас шамасындағы адамның қазасы. Көптен сырқаттанып жүргендіктен ол кісінің өлімі көпшілікке жаңалық бола қоймайды. Дегенмен туыстары дауыс салады. Қаденің соңы естеліктермен бөлісуге ұласады: қайтыс болған адаммен болған оқиғалар, айтқан сөздері, мінез-қылықтары.

Қазан-ошақ жақта шаруаға көмектесіп жүрген жігіттер ішіп кетеді. Бұл позицияға олардың орнына ойын балалары бекітіледі.

Қария
Жылап-сықтау аз болады. «90 жас деген той ғой» — деген репликаны жиі естуге болады. Көпшілігі күліп жүреді, тіпті қабір басында анекдоттар естіп қалуға болады. Негізгі рәсім аяқталған соң — тоймай қалғандар, немесе жылы-жұмсақ дәметіп жүргендер қариямен жақын болғанын сылтау етіп қалып қояды.

Үлкендер жағы гарба ойнайды, ал қазан-ошақ жақта шаруаға көмектесіп жүрген жігіттер ішіп жүреді. Олардың орнын басуы тиіс жасөспірімдер тығылып темекі шегіп жүреді, немесе атыспақ ойнап жүреді.

Мен, Бекетай құмның арман арқалаған қара баласы Жақып Жарылғасын, 1889 жылдың көктемінде Орынбордың Тихорецкое жасағына келіп қосылдым.
Отарбаның заманында аттан түсіп, мехнаты көп механикеге талап қылдым. Жылдық алыс жерлерде адамдар құсты да ерттеп жатыр екен дейді. Ондай жарқын заманда қаззағымның бөрік-кимешекпен босқа терлеп жүрмегенін құп көрдім. Үрдіске бейімделіп, сосын артымнан — қалған қаззақтарды ертсем, еліме еңбегім сіңгені, перзенттік парызымды өтегенім!

1889.5.13. Арабша хат танитыным ештеңеге іске аспады. Осындағы шоқынған татарлар орысша хат тану үшін дьяк Евлампийдің үйінде тұрып, қызмет қыла тұр деді.

1889.6.13. Дьяк Евлампийден «Слово Божьеден» дәріс алып, орысшам да түзеліп қалды, әріп танып, ежіктеп оқи да бастадым.

1889.7.2. Қаззақтармен алыс-беріске кісі керек дегесін, Жаманқалаға аттанып, онда граф Бестужевтің распоряжениесіне түстім.

1889.7.5. Граф менен «Особое уложениелерді» білесің бе деп сұрады. «Наизусть!» деп, қақшия қалдым да, честь бердім. Это понравился графу.

1889.8.5. Тура бір ай қаззақ пен орыстың арасында дәнекер болдым. Недостатки: свои же сородичи не преминут проклинать за предательство собственного народа; 2. Мой народ везет налоги в тюках, в кадаках, в карысах и в текше. Все это нужно перевести на метрическую. При недостачах приходится обратно перевести на степной лад. Кстати, недостачи много. Сповадился мой народ воровать. Прав был тот сын хорунжия Кунанбая, который утверждал, что воровство в степи не прекращается. Ибрагим этого словоблуда зовут, точно вспомнил. Да ну его.

1889.9.7. Граф вернулся! Из Парижа. Был на вселенской выставке. Впечатления от этого миргорода впрямь прет от него.
Очень удивился моему русскому. Даже позвал гарнизонных офицеров. Говорит, что степной кайсак в прилежности и рвении перещеголял всех их вместе взятых. Черт побери, мне было приятно.

1889.9.8. Состоялся обстоятельный разговор с графом. Справлялся о моем будущем.
— Слушай Яков, — говорит он, — я хочу твой пример использовать на переобучение всех степных кайсаков. Того и гляди: пройдут года, может и твой народ организует выставку, как в Париже!

Я был сражен приступом смеха. Кто способен из наших перебороть свое многовековое невежество! Ахметжан из рода Есима? Разве выкроит он время от своих бесконечных выступлений на домбре? Говорят, в последнее время сповадился говорить на арабском перед бухарскими купцами. При этом акцент такой ужасный, что последующие караванщики имеют при себе толмачей с арабского Ахметжана на обычный арабский.

Может выставку в степи осилить кто то из рода Ермегия? Не думаю. Вороватые они.

Не на моем веку все это будет.

1889.10.7. Нашел таки переводчика с казахского на русский. Напоминает меня, только глуповатый. По крайней мере, мое общение с кайсаками теперь крайне облегчится.

1889.10.10. В связи имеющимися секретными расчетами на страницах этого дневника, я обязан сдать его в канцелярию крепости. Прощай, мой молчаливый собеседник!
Яков Джарылгасымов-Оренбуржский, осень 1889 года от Р.Х.

Артқы аулаға апаратын ауыр есікті итеріп әрең ашып, сыртқа шықты. Дүңкілдеген музыка, көлкіген темекі түтіні жүрегін көтеріп жіберіпті. Қызыл кірпіштен өрілген қабырғаға сүйеніп отыра кетті. Қымбат қысқа тонының етегі былғанғанына, жалт-жұлт еткен тізеден жоғары party-көйлегінің жиырылып қалғанына мән берген жоқ.

Жұмыстың алдында жарым сағат отырып жаққан опа-далабын айғыздап ұзақ жылады. Әттең, айқайды салып, көкірегінде шемен болып қатқан шер мен мұңды жібітіп, лақылдатып, сыртқа шығарғысы-ақ, еңірегісі-ақ келеді. Бірақ болмайды. Мұның ұлыған дауысы экстазиға елірген, араққа айбаттанған әлдекімдердің құлағына жетуі мүмкін. Тәлтіреңдеген мас болса, бұтынан теуіп, құлатып, қашып кетер-ау, топ болып жүретін есерсоқтарға шамасы қайдан жетсін.

Пышылдап, тырнағын шұқылап көп отырды. Басын қисайтып, ернін тістелей берді. Ойға батқандағы әдеті. Кәдімгідей жеңілдеп қалыпты. Тек аузымен ауа қармап, терең-терең дем алып, солықтаған қоя алар емес.

«Соншалықты жаман да емес шығар өмірім» деп ойлады.

Телефоны шырылдады. Администратор екен. «Жансая, где ходишь?» дейді.

Түбі қарая бастаған, сарыға боялған шашын жинап, желкесіне түйіп алды. Қиылып түскен, я еуропалыққа, я азиалыққа келмейтін микс көздері жалт етті.

* * *

Бірінші рет келіп тұр дәл осы клубқа. Еңгезердей охрана-жігіттердің алая қарағанына мән бермей, төрге озды. Сыра сұрады.

— Можно к вам?

Жалтылдаған қысқа көйлек киген, дөңгелек жүзді аққұба келген қыз тұр екен. Көркемін-ай… Іші-бауыры солқ ете қалды. Бүкіл уайым-мұңы, қажып-шаршағаны, күдік-күмәні күйретіліп түсіп, өзі күтпеген әлдебір алып қуаныш толқынының астында қалды. Бетіңе бір қарап-ақ сені бақытты жасай сала алатын адамның бар екендігін білмей келіпті.

Қолың ербеңдетті: "әрине, әрине, отырыңыз".

— Меня Жансая зовут, а вас?

Қыз жымиды. Әдемі еріндері ажырап, аппақ тістері көрінді. Онысы мұның шоқ кеміріп, өртенуге айналған сезімін тіпті құтыртты. «Р-рауан» деді тұтығып.

* * *

Бір сағаттан кейін клубтың үстіндегі қонақ үй нөмірінен шығып бара жатып Рауан "әдемі екен, ә, денесі де күшті сондай, он бес мың сағатына сондай қымбат емес қой, телефонын жоғалтып алмау керек, постоянноға керек болады" деп ойлап қойды.

Иллюстрациялар: Adams Carvalho

Подъезде жалдап тұрмайтын өзі қалды. Көршілерінің барлығы әлдеқашан коттедж салып немесе жаңа құрылыстан пәтер алып көшіп кеткен. Енді айналасындағылардың барлығы жалдап тұратындар. Түрлерін де танымайды, біреуі кетсе ертесіне басқасы көшіп келеді. Танысып үлгермей жатып олар да ауысады.

Әдеттегіше жұмысына кетіп бара жатыр еді. Оны көрді. Жаңа көрші. Бір қабат төмен тұрады. Жаңа көршісі есігін жауып жатып:
— Ассалаумұғалейкүм, — деді күлімсіреп.
Бұл сасып қалды. Әдетте ешкім онымен, ол ешкіммен амандаспайды. "Әліксәләм" деген бірдеңені айтқандай болды. Бөгелмей түсіп кетті.

— Ассалаумұғалейкүм!
Күн сайын еститіні осы болды. Ол да мейлінше мәнерлеп жауап беруге тырысады: "Әлеикум ассалам".

Аты Иман екен. Таза киінеді, басында ақ тақия, амандасқанда ылғалдау алақаны біртүрлі жағымды әсер етеді екен.

Өздерің байқағандай екеуінің қарым-қатынасы жақсара түсті. Аман-саулықтан бөлек, кездесе қалса басқа да тақырыптарға бас ауыртады. Ішінде дін де бар. Әсіресе дін туралы айтылса Иманның жүзі бал-бұл жанып кетеді. Имандылық пен мейірімділік туралы тоқтамай айта беруге бар. Айтқан әңгімелері қызық, биязы дауысымен сыпайы тақырыптар төңірегінде сөз қозғағанда қалай елітіп кеткеніңді байқамай қаласың.

— Ислам кіршіксіз дін ғой, — деді Иман бірде пышағын қайрап жатып, — Исламнан таза дін жоқ бұл әлемде…
Подъезд алдындағы ағаш орындықта отыр. Үйіндегі пышақтарын бір қайрап алайын деген-ау. Тап-таза орамалды орындық үстіне ұқыптылықпен төсеп, пышақтарын тізіп қойыпты. Бұл қасына отыра қалып, Иман тірлігін аяқтағанша әңгімелерін тыңдады.

— Құдай кешіре білетіндерді ұнатады, — деп бастады бірде ол. Әдеттегідей есік алдындағы орындыққа жайғасыпты. Бұл жолы тапаншасын тазалап отыр. Шошып кетті. Оның қолындағы қаруды көрмеген болып, асыққан түрмен тез кетіп қалды.

Әлгі оқиға көпке дейін есінен кетпеді. Иманнан бұндайды күтпеп еді. Әлде бала-шағаның ойыншығы ма екен? Солай болар-ау. Әйтпесе сыртқа шығып қару тазалағаны біртүрлі емес пе? Сонда да Иманмен кездесіп қалудан қашып жүрді.

Демалыста үйінде тынығып жатқан. Есік қағылды. Иман келіп тұр. Түк болмағандай жылы күлімсірейді.
— Кел, — дейді ол, — біздің үйден шәй ішіп кет.

— Жалғыз бастысың, тамақ дайындау қиын шығар. Бізге келіп тұр, — деді Иман үйге кірген соң, — Жеңгең тамақты жақсы пісіреді. Қош келдің, төрлет.

Үстел басында үшеуі тамақ ішті. Шынымен де дәмді пісіреді екен. Балалар ана бөлмеде ойнап жүр.
— Исламның басты қағидасы — мейірімділік қой. Дінде адам түгіл, жәндікке де зиян қылуға болмайды, — деді ол. Теледидарда Таяу Шығыстағы кезекті терракт туралы айтып жатты. Радикалдар камераға қарап: «Аллаху акбар, аллаху акбар» деп айқайлап жүр.

Ислам әңгімесін кілт тоқтатып, балалар жаққа қарады:
— Мейірлан, байқа, балам. Атылып кетпесін, магазинін алып тастап ойнаңдар, — деді. Балалар АК-47-ге таласып қалыпты.
— Кезекпен ойнаңдар, бір-біріңе мейірімді болыңдар. Мейірлан, ақылың бар ғой. Ініңе бере ғойшы, шамалы ойнап тастайды ғой. Ініңе мейірімді бол, — деп ақылын айтып жатты.

Тамақ жүрмей қалды. Бұл үйден тез кетуге асықты. Шәй ішіп, ас қайырғаннан кейін бір минутқа да бөгелгісі келмеді. Есік жаққа беттеп еді, жеңгей тамақ салынған пакет ұстатып жатыр:
— Қуыс үйден құр шықпа деген. Дәм ғой. Үйден жерсіз, — деп қояр да қоймай ұстатып жіберді.

Үйіне келіп, пакеттегі тамақтарды тәрелкеге салмақ болып еді. Қотарғанда бауырсақтармен бірге бір РГД-5 ыдысқа домалап түсті.

Пакеттің сыртынды «Халал» деген жасыл жазу бар екен.

Көктем шықты дегенмен, жер бірде кеберсіп құрғап, бірде шылқып тұратын итжығыс күндердің бірінде Санников аралының аспанында темір құс көрініп, төменге қарай құлдилады. Ішіндегі екі қаззақ пен бір орысты иманды адамдар деуге келмейтін, ендеше ұшақтың — жерді тұмсығымен сүзуге аз қалғанда кенет оталып, бойын тіктей қойғанын құдайы себеп деуге болмайтын шығар.

Ұшақтағы үшеу ептібайымайд-шешесстің түрлі порымы мен пошымын айтып, қарғанып-сіленіп болғаннан кейін, жан-жағына қаранды. Анадай жерде жеркепе тұр екен. Салып отырып жетіп барды.

Бос екен. Жер мен жарға қабан терілері төселіпті. Анадай жердегі сөреде астан гөрі, шірік ағашқа ұқсайтын нанның қалдығы мен Мейхуаның сары сатпақ қағаздағы көмескі фотосы тұр екен. Қырағы, адамның жасырғаны мен тыққанын тіпті мұрнымен де сезіп қалатын үшеу бұлардан басқа мардымды ештеңе көрмеді.

— Қабан терісі! Заготовкаға тапсырылмаған! Мұны тексерту керек! — деді қаззақтардың үлкені.

— Арыйне, дурыс айтасыз! Ылай калдыруга болмайды! — деп қоштады қаззгүрт(мәңгүрттің керісіншесі) орыс. Кісіден асқан өнері, қытай сүйер қылығы болмаса да, қаззақша шүлдірлеп-былдырлап, біраз мансаптың биігін шалған нағыз сатқын сволочьтің өзі еді ол.

Екінші қаззақ үндемеді. Оны бұл аралда қалып оймаудың қ амы мазалап тұр еді.

Жеркепенің қожасы болмаса да, әдетінше әкесінің үйіндей аралап-тінтуге жүрексінді. Бұл не қылған қызық сезім деп, үшеуі де ойға батып тұр еді. Тыныштықты арттарынан шыққан мылтықтың білтесін қайырған дыбыс бұзды.

Еңгезердей, ұзынтұра орыс екен. Күн қақпаған беті, сірі, тарам-тарам болған қолдары, ырсимағанмен, бедері көрініп тұрған қабыртқалары, қақшиып тұрған әшәуі бұл кісінің өркениетпен қош айтысып кеткеніне кемінде жиырма жыл, әйтпесе қырық жыл екенінен хабар берді.

— Алдыма түсіңдер! — деді ұзынтұра орыс.

— Өлгім келмейді! — деп зар илеп қоя берді қаззгүрт орыс.

Көңілсіз үшеуді алдына салып алған көңілді орыс алдымен мылтықпен итермелеп, сосын көттен теуіп, аралдың шетіне қарай әкеле жатты.

— Сен немене, тоңбайсың ба? — өзі деді сақа қаззақ, арт жағына ұрлана қарап.

— Тоңғанда қалай! Бірақ сендер — өкімет деген хайуандар — сыпырып ала бергесін, оған да үйренеді екен адам — деді орыс.

Сөйтіп, аралдың шетіне жеткесін, орыс үшеуін біртіндеп атып тастады. Ішінде ұзақтау өмір сүргені қаззгүрт орыс деуге болады. Оны соңынан атты. Қанына тартқасын емес сірә. Үрейден аузы жабылмаған қаззгүрт бір кезде: «Жиырма жыл аял көрмегеннен солмай, керісінше қақшиып тұратыны қызық екен» деді. Еркектің болса да, отыз бес жыл бойы мұндай жылы сөз естімеген сарорыс — қаззгүрттің мына сөзіне балқып, ақыры оны басжіверді. Сосын барып атты…

(пролог іспетті)
Санта лючия,
Санта лючия,
Санта лючия,
Санта.
Санта лючия,
Санта лючия,
Санта лючия,
Санта!

— Кхм… — деді бір кезде үш жарым сағат бойы үндемей, терезеден алыстағы әлденеге қарап тұрған клиент. Сосын креслоға жантая кетті.

Марс бетіндегі қаззақты елестетіп көрдіңдер ме? Мүмкін турист, мүмкін ғарышкер. Марс тематикасы әлемде кеңінен тарала бастағанда бұл да әбден мүмкін нәрседей көрінеді.

Марсты игеру мәселесі кәдімгідей қолжетімді мақсат-мүддеге айнала бастады қазір. 2020 жылдан кейін тіпті экспедиция да жоспарланған. Арада жылдар өтеді, Марсты игеру кәдімгідей жолға қойылады. Тіпті туристер таситын коммерциялық ұйымдар пайда болады, жекелеген елдер ірі ғылыми-экспедициялық бағдарламаларға өз үлестерін қоса бастайды. Бұндай мүмкіндікті Қазақстан билігі де жібермейді, хуле Астана, Қазақстан брендтерін кеңінен насихаттау керек. Сол себепті күндердің күнінде Қазақстан өз ғарышкерін Марсқа жібереміз деп жар салады.

Әлбетте, Қазақстанның өз ғарыш бағдарламасын жасауға потенциалы жеткіліксіз. Сол себепті қазақ астронавтын бір еуропалық немесе халықаралық бағдарламаға қосып, сол арқылы жіберуге тырысады. Ғарышкердің атын да шамалап тұрмын, екі буыннан тұратын, шетелдіктер айтуға ыңғайлы есімі бар адам таңдалады, типі Талғат, Айдын. Скафандры шетелдік серіктестердің талаптарымен сәйкес болғанымен, қосымша «Astana», ''KZ' деген ебедейсіз жабыстырылған жазулар болады.

Старт күні телеарналардың барлығы космодромнан тікелей трансляция ұйымдастырады. Молда құран оқиды, өзі туып-өскен елді мекеннен бір ақсақал келіп бата береді. Тіпті бір мемлекеттік телеарна Марсқа жеткенге дейінгі қазақтың өмірін көрсететін видеотрансляция немесе арнайы репортаждар жасайтын ерекше бағдарлама ашып алуы мүмкін.

Халық ерекше әсерде болады. Иә, қарсы шыққандар болады. Бірақ олар да қазақ ғарышкерінің кеме ішіндегі қызықты видеоларын байқамай әлеуметтік желіде бөлісіп қояды. Сөйтіп, сырттай қарсы болғанымен, ішкі қызығушылығы бар екенін жасыра алмай қалып жатады.

Марсқа аман-есен қонғаннан кейін қазақ ғалымы Жоғарғы бас қолбасшы алдында тікелей телекөпір арқылы есеп береді және нақты тапсырмалар алады.

Қазақ ғалымының Марстағы сапары жүріп жатқан кезде Жерде үлкен өзгерістер басталады. Мысалы, Қазақстанда ғарыш зерттеулеріне қатысы бар бір мекемеге Марстағы азаматтың есімі берілетін болады. Осы кісінің құрметіне тағы бір ғылыми орталықтың құрылысы басталады, алғашқы іргетасын қалау кезіндегі видеосы Марсқа жөнелтіледі. Марстағы қазақ бұған тебіреніп, көзіне жас алған видеосәлемін жолдайды. Онда отандастарына риза екенін, Қазақстанға өлгенше қызмет етенін айтып тебіренеді. Қолдау білдіргендерге рахмет айтады және елінен жеткен кез-келген хат-хабарға риза болатынын жеткізеді.

Бұл тізбек реакциясын тудырады. Осыны естігеннен кейін түрлі мектептерден, жоғары оқу орындарынан видеосәлемдеме жөнелту тренді жолға қойылады. Ал мәдениет қайраткерлері өз арнауларын жолдайды — әншілер ән айтады, ақындар өлең шығарады.

Бұндай ықылас пен ілтипат қазақ ғарышкеріне ерекше әсер етеді. Еліне деген сағынышы күннен күнге арта түседі. Оның үстіне Жерден 400 миллион шақырым қашықта екені, 6 ай бойы салмақсыздықта ұшып келгені — бәрі-бәрі психологиялық салмақ салады. Елден жеткен түрлі хабарлар оны одан сайын депрессияға түсіріп тастайды.

Сосын ауылы жиі түсіне кіре бастайды: Атасымен бірге қой бағып жүр екен дейді. Аспан жаңбырдан кейін енді ашыла бастаған. Ауа жұп-жұмсақ, жусанның иісі мұрынды жарады. Дәл осы жерге келгенде оянып кете береді. Жусан!

Енді жусан туралы көп ойлана бастайды. Тіпті иісі мұрнына келгендей болады! Қайдағы иіс? Марста иіс түгіл, ауа да жоқ. Бірақ қазақ ғарышкерін бұл тоқтатпайды. Жусанның иісін бүкіл тұла-бойымен, бар болмысымен сезеді. Өз-өзіне сенбей, скафандрын мойнынан ағытып жібереді. Шлемін көтереді де, лақтырып тастайды. Келесі істегісі келген әрекеті — Марстың тозаңды атмосферасын бір жұтып, жусанның иісін татып көру еді. Бірақ шлем Марс топырағына түспей жатып, қазақтың беті алдымен Күн радиациясына шыжғырылып қалады, сосын оттегі жетпей гүрс етіп, қырылдаған дауыспен құлайды.

— Жжжібер, деймін… Жібеееер! Оңбаған!!!

Алқынып, ауа жетпей жатыр. Алыса-алыса күші де таусылған. Бірақ берілуді әлі де ойламайды. Үйдің іші у-шу, қатын-қалаш жан-жақтан қаумалап, есікке жібермейді. Кейде олардың әлі жетпей жатса «күйеу» жігітке ұқсас жас балалар білегінен жармасып, төрге сүйрелейді (інілері шығар). Аузынан шіріген тістің иісі шығатын бір қара қатын ақ орамалды ұстап жүр. Жаңа ашуланғанда бетіне түкіріп жіберді соның. Бірақ оған мән беріп жатқан ешкім жоқ:
— Әй, қарағым, ақылың болса — көне ғой. Бәріміз де басында тулағанбыз…
— Шырағым, ақылды бол. Тентек болма. Қазақтың несі ғой…
— Жеңісгүл, ақылың бар ғой, қоя ғой. Болашақ енеңнен ұят болады.

Жеңісгүл долыланып бақырып жылай бастады:
— Кет, әкең, малдар, біләт. Ол маған ене емес. Қайда ана кемпір? Алып келш ал, бетіне түкірейін!

Қатындар шошыған түр танытқан болды:
— Қой, не деп жатсың. Өй, Жеңісгүл? Бұның не? Енең ғой!
— Ертең осы сөздеріңе ұялатын боласың. Дер кезінде тоқтай сал. Бәрі жақсы болады. Біздің Тәпөш жақсы бала. Өзің көресің.

4-5 сағаттан кейін бәрі саябырсыды. Бұл қойғысы келмеп еді. Бірақ әбден шаршады, қарсыласатын күші қалмады. «Түнді күтейін, ебін тауып қашып шығамын», — деп өз-өзін жұбатты іштей.

Бұрын қыз алып қашқан видеоларды қанша көрсе де, еш әсер етпейтін. Басқа-басқа, дәл осы мәселе менен айналып өтеді деген сенімі бар еді. Өзі қалада өскен, айналасындағылар да саналы адамдар. Бірақ inDriver таксисті Тәпөш деген сұмырай болып шығады деп кім ойлаған. Енді отырысы мынау — қайда, қалай келгенін білмей, бағдардан жаңылып.

Оңай құтылмасын біліп, амалы таусылған ол: «1 күн уақыт беріңдер», — деді. Ата-анама хабар жеткізбей тимеймін деп тағы талап қойды. Әйтеуір, таң атқанша өз-өзіне келіп алуға уақыты бар. Ебін тапса қашып та кетер үйіне.

Ояна алмай қалудан қорқып, түнімен ұйықтамады. Көрші бөлмеде «күйеуі» достарымен тойлатып отырды. Топырлап біреулер кіріп-шығып жүр. Жігіттің ата-анасы да тойдың қамына кіріскен секілді, әйтеуір қызу тірлік жүріп жатыр.

Шаба жөнелемін деп ойламап еді. Бірақ аяғы миынан бұрын қимылдап, есікке қарай жүгіре жөнелгенде өз шапшаңдығына өзі таңғалды. Бірақ ешнәрсе оп-оңай бола қоймайтыны рас қой бұл өмірде. «Күйеуіне» ұқсайтын бір бозбала (өздері қанша?!) есіктің арғы жағынан ішке секіріп кіріп:
— Аха! Ұсталдың ба! — деп айқаламақ болып еді, бірақ «А» деп қана айтып үлгерді, Жеңісгүл жұдырығын барынша қаттырақ түйіп, тұмсықтан салып жіберді. Анау табалдырыққа желкемен құлады.

Бәрібір сыртқа шығып үлгермеді. Дыбысқа алаңдаған жұрт, мынаған бір қарап, жерде тырайып жатқан балаға бір қарап, аң-таң болып қалыпты. Мынау нәзік денелі бойжеткеннен ондайда күтпеген тәрізді. Қатындар сүйрелеп алып келіп, бөлмеге қайтадан кіргізіп жіберді. Түрлері кешегідей емес — ашулы. Енді кешірім болмайтын сияқты. Олар істі тез аяқтауға асығатыны анық.

Жарты сағаттан кейін «жігіті» кіріп келді. Кіре сала құшақтап алып, сүюге ұмтылды. Бір қолымен шешіндірудің де амалын жасап жатыр:
— Жеңісгүл, жаным, — деп қояды. Бұл бар дауысымен айқайлап жіберді:
— Мен Жеңісгүл емеспін!

Масайып қалған Тәпөшті жағадан ұстады да, жамбасқа салып лақтырып жіберді:
— Ахх, ссукі, ойлағаның сол екен ғо, ә? Қазір-қазір, көрсетейін саған…

***

Ертесіне Тәпөш үйленбеймін деп үй-ішіне жар салды. Кешегі даурығып жүрген Тәпөш жоқ, сүмірейіп, көзін жерден көтермейді. Жан-жақтан қаумалаған туыстарының сұрақтарына жауап берместен, біртүрлі талтаңдап, артқы жағын ауырсынып сыртқа беттеді. Табалдырықтан әрең аттады да, артына қарап:
— Жеңісгүлді… Жеңісбекті үйіне жіберіңдер, — деді.

Өзіңе қол жұмсауға бір ғана себеп аз екен. Жаңалықтардан оқитын: «Ер жігіт сүйгені үшін өзіне қол жұмсады», «Оқу озаты ҰБТ-да аз балл жинап, асылып қалды», тағысын-тағылар… Бұл жай ғана полицияның құрғақ есебін басшылыққа алған хабарлар ғана. Бірақ полиция психолог емес қой — өлген адамның ішкі жан-дүниесіне үңілмейді, қайғырғанда келіп басынан сипап ақыл айтпайды, мотивін тұспалдап айта салады.

Әне, төменде жиналып тұр. Полициясы бар, басқасы бар. Телефон ұстап қызық қуғандар да аз емес. «Жилстройсбербанк» маңайдағы ең биік ғимарат екен, әрі төмендегілерге де оның бойы тұтас көрінеді — көрініске кедергі болар ағаш та жоқ, жарнама-билборд та жоқ төңіректе. Несі бар, өлмекші болған екен — «ең болмаса танымал болып өлейін» дейді ғой баяғы, ішкі дауыс.

Себеп демекші, ондайлар көп. Әйтпесе Берік ондайға бара ма? Ешқашан бұлай болады деп ойламапты. Бәрі кредиттен басталды. Бірін жабу үшін екіншісін алатын. Сөйтіп жүріп қарызға батты да кетті. Миллиондап айлық алса да өтей алмас енді. Банктер түгілі, микрокредит ұйымдарының бәрі танып алған бұны. Әне, қалтасындағы телефонды «дызылдатып» алып бара жатыр. "Өлсең де маза бермес бұлар".

Бұл құпиясын білгеннен кейін сүйген қызы кетіп қалды. Үйленгелі жүр еді. Ата-анадан ұят болды, олар келін күтіп жүр еді. «Бижәкөш» деп еркелетіп те қоятын сыртынан. Неге Бижакөш, ақыры түсіне алмады. Қыздың аты — Гүлмайдан болатын. Әлде қариялар басқа біреумен шатастырып алды ма екен?

Бұның бәріне төзер ме еді, кім білген. Ағайынды Тайлановтармен танысу арқылы өз болашағына балта шапты. Олар пайызбен қарыз беретін. Қайтармаған адамдармен сыйласып тұрмайды, не көзіңді құртады, не солардың айтқандарын істеп өмір бойы ерікті құлға айналасың: өлтір десе өлтіресің, зорла десе зорлайсың, біреудің орнына түрмеге отыр десе — оған да көнесің. Қарызды кешіктіргеннен кейін бір аптадан соң Нексианы өртеп кетті. Бір жақсысы — өзінікі емес еді. Жаңадан ашылған такси қызметі берген болатын. Екінші аптаны күтуге шыдамы жетпеді. Енді ғимараттың төбесіне шығып алып тұрысы мынау.

Ойын әлдекімнің жүрген дыбысы бұзып жіберді. Көрді де полицияға біртүрлі іші жылып сала берді. Полиция психолог жіберіпті. Шерін тарқатып, өкіріп жылап алмаса бәлем. Өлуге деген құштарлығы да сейіле бастағандай ма?

Психолог жақындап келді де, темекі тұтатты. Берік те темекі шегіп кеткісі келді. Сұрайын деп аузын ашқаны сол — бір штугын ұсына қойды. Ойыңды айтқызбай біледі екен, нағыз маман! Үнсіздік бес минутқа созылды. Темекі де сол кезде таусылып еді.
— Неғып тұрсың? — деді психолог.
— Секіріп өлем, — деді бұл жыламсырап.
— Онда көп ойланбай секір! — деді де, шатырдың шетіндегі темір шарбақтан аттап өтіп, өзі төменге секіріп кетті.

Психолог емес екен.

Ескерткені — ескертті, ол рас. «Астананы үш ауыз сөзбен сипатта!» десе — жалғызбасты қатындар, ажырасқан қатындар және жынды қатындар! — дер едім! Тіпті ең пәк қатынмен көңіл жарастырғанның өзінде — бірнеше күннен соң шкафынан жасырған скелеті құлап түседі. қайратСақ бол, бауырым!" деген бауырым, өкіріп отырып.

Әлі есінде. Шешесі жылаған. Әкесі мұртын ширатып, қопаңдап қалды. «Менің балам, менің балам, өзіме тартқан».

16 жасында мектепті, 22-де магистратураны бітіріп, шетелге кетті. 27-ге толмай жатып бөлім, орда бұзбай тұрып бүтіндей бір департамент бастығы атанды. Әлгі шешесінің жылайтын кезі де осы.

Басқарма мүшесі. Топ-менеджер. Басында пәтер, астында көлік, алдында ауыр, қымбат ағаштан қиып жасалған үстел. Ағайынға беделді, құрылтайшылар алдында абыройлы. Бірақ…

Бірақ соңғы кезде көңілі орнында емес. Себебін білмейді. Білгісі де келмей ме, қалай өзі… Әйтеуір, әрең жүргенін түсінеді. Көрінген сөз шамына тиеді. Қит етсе қыртия қалады.

Оны қойшы. Бір үй орнындай аумағы бар кабинетінде қымбат вискиді сыздықтата жұтып, жуандығы бас бармақ сигараны жапырағын сытырлатып, бір басын қиып тастап, сорғылап, қою түтінін төбеге үрлеп отырып, неше түрлі роликтерді қарайтынды шығарды. Донбастағы жарылған үйлер, жол апаттарын түсіріп алған регистратор жазбалары, ондаған адамды жатқызып қойып, бауыздап немесе калаштың оғын себелеп өлтірген радикалдар, қойшы, әйтеуір, осыларды көріп, жүйкесі тынышталып, жаны жай табатын болыпты.

Тіпті бірте-бірте іздеп жүріп тауып, қарай бастады. Жиналыста, таксиде, ұйқыға кетер алдында, не керек, атқан таң мен өшкен шамның арасында осы типтес ең болмаса бір-екі роликті көріп алмаса, бірдеңе жетіспейтіндей болып тұрады.

Бір күні бұл жұмысқа балға алып келді. Шығып бара жатып былғары сөмкесіне сала салған болатын. Неге өйткенін өзі де білмейді. Қызық көрді ме екен…

Кірген бетте «Саламатсыз ба, Дидар Келгенбекович» деп орнынан ұшып тұрған хатшы қыздың басынан бір салды. Шалқалай барып құлаған мүрдеге мән берген жоқ, жалт бұрылды да, қабылдау бөлмесінде отырған, бұған таңырқап қарап қалған бөлім бастығына балғаны жіберіп қалды. Шеге қағып үйреніп қалған сайман шыр айналып, ауыр басымен шықшытты күтірлете сындырып барып қадалды.

Ентігін басып, екі иығынан ауыр демалып, төбеге қарап, талтайып тұрып қалды. Жымиды.

* * *

Полицияға бірінші болып диспенсердегі суды ауыстыруға келген қара жұмысшылар қоңырау шалған болатын. Оқиға орнына ұшып жеткен күштік құрылым қызметкерлері күдіктіні кабинетінен тапты. Қарсыласпады. Алдында жартылай ішілген вискидің бөтелкесі. Қолына кісен салынып жатқанда қайта-қайта «бақыттымын, бақыттымын» дей берді.

Джоэл Эдгертонның «The Gift» фильмінен шабыт алдым.
Автор.


Мейрамовтар отбасының жаңа үйге көшіп келгеніне көп бола қойған жоқ. Алғашқыда үйренісіп кету қиын болатын шығар деп қобалжығандары рас. Жаңа қала, жаңа мекен. Бірақ бұлардың жаңа ортаға бейімделу кезеңін күтпеген таныстық жеңілдете түсті. Дүкеннен жиһаз қарап жүр еді екеуі.
— Бәуке! — деген әлдекімнің дауысына алдымен күйеуі, сосын әйелі де жалт қарасты.
— Бәуке, қалайсың? Неғып жүрсің? Танымадың ба, мен сыныптасың Мұратпын ғой.
Күйеуі де есіне түсіре бастады:
— А-а-а, иә-иә! Мұрат, не істеп жүрсің бұл қалада? Танысымды кездестіремін деп ойламаппын!

Күтпеген кездесу бір-бірін қонаққа шақырумен аяқталды. Бір-бірінен байланыс үзбеуге уәде берісіп тарқасты.

Бірде Сәуле жұмыстан ерте келіп еді, есік алдынан шағын қорапшаны көрді. Сырты жылтыр, лентамен ортадан әдемілеп байланған шағын сыйлық. Бастапқыда абдырап қалды, тек қасындағы қағазды оқыған соң түсінді. Өткендегі Мұрат екен. Жандарынан өтіп бара жатып, сәлем беріп шықпақшы болыпты, алайда үйде ешкім болмаған. Жаңа баспанаға құтты болсын айтып, сувинир қалдырып кетіпті. Сәуленің іші жылып қалды. «Жақсы адам екен» деп түйді ол.

Әлбетте, бұндай лебізден кейін оны қонаққа шақырмау ұят болар еді. Сенбіге шақырылған кешкі асқа Мұрат та күттірмей келе қалды. Сыйлығы бар тағы. Дәл өткендегідей қызыл түсті жылтыр қорап, тек сопақтау. Бір шөлмек қызыл шарап екен. Жаңа достың мырзалығына риза болысты екеуі.

Арада бір апта өткен соң есік алдынан тағы бір сыйлық табылды. Тағы да Мұрат келіп кетіпті. Үлкен қораптан теледидар шықты. «Сендерге керегірек деп шештім, өзім үйде көп болмаймын. Үйде теледидар қарайтын ешкім жоқ. Ренжітсем кешіре гөріңдер, Мұрат» делінген қалдырылған қағазда. Сыйлық қымбат болғанымен Бәуке мен Сәулені ыңғайсыз жағдайға қалдырғаны рас. Ақкөңілділігі шығар деп сыйлықты қабылдауға мәжбүр болды.

Уақыт өте келе Мұраттың өзі де "ұсталды". Сол күні Бәуке жұмысқа бармай қалып еді. Аулада әлдекімнің дауысы шықты. Ауланың қақпасын ашып жатқан жерінен Мұраттың үстінен түсті. Жеткізу қызметі арқылы үйге тағы бір үлкен қорап кіргізіп жатыр. Дәу тоңазытқыш болып шықты. Қызыл қаптамасын кигізіп үлгермепті әлі. Екеуі сөзге келіп қалды. Бірақ ең қатты ренжігені Мұрат болды. «Жаңа дос таптым ғой деп қуанып, сендердің қым-қуыт тірліктеріңе қуаныш сыйлау ғана еді ойым. Достарыма сыйлық сыйлағанның несі бар?», — деп кейіді ол сонда. Тіпті Бәуке тым артық кеттім бе деп те өкінді.

«Тағы да келем», — деді Мұрат бұрылмастан. Бәукеңе әлбетте бұл ұнаған жоқ. Мұраттың есі дұрыс екеніне күмән келтіре бастауы да осы сәттен басталып еді. Учаскелік полицейді де ескертіп қоюды шешті.

***

Демалыс күн болған соң ұйқы қандырып, асықпай тұрды екеуі. Терезеден түскен қара көлеңке жарыққа қарап, күн бұлтты деп шешті. Есік алдына шығып, таза ауа жұтып қайтайын деп Бәуке есік ашпақ болды. Бірақ, есік сыртқа ашылмайды. Сосын терезеге жақындап, пердені түрді. О, тоба, дала көрінбейді. Басқа терезелерді де қарап шықты. Түгелімен жабық. Біреу сыртынан тас қылып бітеп тастаған. Дереу телефонды алып, полицияға хабарласты. Біраз уақыттан кейін келген полицей де ештеңе түсіне алмады. Үй жоқ. Оның орнында көлемі үймен бірдей, қызыл түсті алып қорап тұр. Сыртында «Сыйлық» деген жазу бар.

Хабарландырумен тауып алдым. Интернет емес, "қолдан қолға өтетін" арзанқол қалалық газеттердің бірі арқылы.

Мамандарды интернет арқылы да жиі іздеймін негізі. Бірақ интернет арқылы үнемі — респектабельді болмаса да, «интернеттен табылғанын» міндетситін, ендеше қызметі әдеттегіден елу-алпыс мыңға қымбат шығатын, және қолынан түк келмейтін мамандар кездеседі. Ал газет арқылы көбіне күн қаққан қарасирақ, «шықпа жаным, шықпа!» деп қалт-құлт күнелткен, жүрек жалғайтын нәпақа ғана сұрайтын мүсәпірлер табылады. Олардың қолдарынан түк келмесе де, берген жұмыстың қыр-сырын жанын салып жүріп үйреніп алады.

Қалай тап болғанын білмейді. Не үшін мына жерде жүргенін білмейді. Қалай басталғанын да білмейді. Білетіні — нөпір халықтың қозғалған бағытымен бірге бұл да келе жатыр. Қараңғы дәліз. Қабырғалары суық әрі ылғал. Кен орнындағы шахта ма деп қалды бір сәт. Бірақ оны қайдан білуші еді, өмірінде шахтаға түсіп көрген емес.

Артына бұрылып қарады. Адам қарасының шеті көрінбейді. Алды да солай. Кері бұрылмақшы болды. Тар дәлізге сыймай келе жатқан адамдардың арасында бұл мүмкін емес екен. Еріксіз көпшілік бағыт алған жаққа жүре берді.

Бір сәтте дәліздің шеті де көрінді. Ең шетте үлкен тор тұр. Торға адамдар сыйғанынша кіреді де төменге түседі. Оның да кезегі келді. Көтеріп-түсіргіш тордың алдында, қақпаны ашып-жауып тұратын екі адам бар екен. Қақпаны аша сала адамдарды жұлқылап итеріп торға тыға бастайды. «Тұрмаңдар, тез бол! Шешелеріңді сендердің!» — деп ашулы дауыспен айқайлап қояды кейде.

Солардан мән-жайды сұрамақшы болып еді, әлгі екеудің біреуі жағасынан қысып ұстады да, кілеттің ішіне итеріп жіберді. Шалқалақтап құлады.

Төмен түскен сайын қорқайын деді. Белгісіздіктен бойын үрей билеп, қалшылдай бастады. Қасындағы 60-70 жастағы шалға жармаса кетті:
— Көке, айтшы, бізді қайда апара жатыр?
— Білмеуші ме едің? Тозаққа, балам…
— Тозаққа? Біз сонда өліп қалғанбыз ба?

Шал үндемеді. Ол тізерлеп отыра кетті. Аяғынан әл кетті. Қолдан келер шара жоқ еді. Енді еміс-еміс есіне түсе бастаған секілді. Сағат кешкі он шамасы. Автобус. Соңғы рейс. Өзі салонда қалған соңғы жолаушы болатын. Ақырғы аялдамадан түсетін жалғыз өзі. Бүйірден соққан жүк көлік. Қараңғылық.

***

ЭПИЛОГ
— Қайда бұрылар екен?
— Оны өзі-ақ түсінеді. Әдетте ақылы бар адам қараңғы дәлізді таңдамайды. Интуитивті түрде жарық, жылы дәлізге бұрылады.
— Сол бейбақты қинамай-ақ, өзіміз жөн сілтеуіміз керек еді. Бұл біздің жұмысымыз ғой.
— Бір адам туда, бір адам сюда… Ештеңе етпес.

"Әдебиет әнегі" газетінен анықтама: Білә болайын, бұл өмірде ішкені де, тышқаны да қисынға келмейтін бір жазушылар болады. Квентин Тарақты сондай, шешестің, өткенде отбасылық драма жаздым деп екі парақ ұстап кеп тұр. Жо, кесін ғо, оған біреу бірдеңе деватқан жоқ, бірақ есі дұрыс адам таңғы бесте терезені тоқылдата ма!? А? Редакция? Редакция емес, еппашымайттың баласы, үйімнің, менің үйімнің терезесі! Жазғандары да сондай, бұтақ та түсініксіз, аяқ асты басталып кетеді де, кілт бітіп қалады, тым-тырыс тамақ ішіп отырып, атып тұрып, туалетке жүгірген адамның ісі бір. Білә болайын.

* * *

— Шылым тұтатсам..?

— Әрине, әрине…

Сабан сары шашын жалбырата жайып жіберген, бет-аузын баттастыра бояған орта жастардағы әйел орындықты сықырлатып қозғалақтады да, қолындағы клатчын қатты қысқан күйі қатып қалды.

Ер адам шиыршықтап шылымын шығарды. Оттық шытыр етті, кішкентай ғана көгілдір жалынын аспанға атты. Темекінің басы қызарып барып қарақошқылдана түсті. Әжім жиырған жұқа еріндер түтін будақтатты.

— Жолдасыңызды ерте келуге… келесі жолы… қарсы емессіз бе?

Отыз жыл отбасылық психологияның отымен кіріп, күлімен шыққан Эстебан Қарауов қарсы алдындағы клиентіне сығырая қарады.

— Келемін десе… Әрине, келеді ғой. Келейік, иә. Тек ол… еркектерді білесіз ғой, менің көзімше ашылып сөйлер қоя ма екен. Дәрігер десе жиырыла қалушы еді, осы жолы да көндіре алмадым.

— Хмм… Былай істейік онда, Клаудиа. Мен онымен өзім сөйлесейін келесіде. Сіз қажет болмассыз. Тек ертіп әкелсеңіз болды.

— Иә, иә, соны айтайын деп едім. Еркектерше ме еді, қалай, өздеріңіз сөйлессеңіздер.

Қысқы етігінің өкшесімен еденді тоқылдата басып, есікке беттеген әйелге қарап отырып Эстебан ішінен «күйеуіңнен таяқ жеп, жалғыз келмесең болды да» деп ойлады. Біртүрлі жағымсыз жасанды фальцет дауысын жақтырмай қалғаны да бар.

Кенет клиенткасы кілт тоқтады да, жайлап бұрылды.

— Иә, сұрағыңыз бар ма еді?

Үндемеді.

— Клаудиа?

Асықпай сырт еткізіп әуелі оң, сосын сол қолының қолғабын шешті. Тырнағы боялған, быртық, жуан саусақтарын сары шашына салып, салалап тұрды да… жұлып алды.

«Паригі нес?» деп ойлап үлгерді Эстебан.

Кенет "әйел" "Қаныңа тоймай тұрмаспын үстіңнен" деп гүжілдеп екі аттап алдына жетті де, алдында тұрған үстелді бір тепті. Ыңқ етіп екі бүктетілген мұның есін жидыртқан жоқ: шашынан тартып, бір қолын тамағына салып, шеңгелдеп ұстап алды да, өзіне қарай аударып түсірді. Әзір ғана темекі түтінін өкпесіне жұтқан күйі аң-таң отырып қалған Эстебан әуелі қақалып-шашалып, артынша қырылдап-сырылдап, өліп кете барды.