Қазіргі таңда шағын кенттердің шағымы өте көп. Солардың бірі –Ақшатау кенті. Әлем бойынша вольфрам қорынан Қазақстан бірінші орында тұр. Балқуы қиын және отқа төзімді металдарға дамыған мемлекеттерден сұраныс та күн сайын артып отыр. Алайда, еліміздегі алтыннан қымбат осы металдарды игеруге мүмкіндік жоқ. Кеңес дәуірінде ашылған кеніштерден шыққан өндірістік қалдықтар да қазір экологиялық жағынан қауіп төндіруде. Бір ғана Қарағанды облысындағы Ақшатау кентіндегі кен -байыту фабрикасынан тараған радиация қатерлі ісік ауруының таралуына жол ашып отыр. Ақшатау кен-байыту комбинаты өткен ғасырдың 90-жылдары жабылған. Осы комбинаттың жер бетінде қалған өндіріс қалдықтарынан сол өңірге радиация таратуда. «Радиациялық фон 16 рентгеннен аспауы қажет, ал бұл аймақта 45 рентгеннен жоғары»,– дейді мамандар.
Ақшатау кентінің әкімі Шәріпов Талғат мырзаның айтуынша: «Бұрыннан қалған шахтылардың беті ашық. Солардан радиация тарап жатыр. Астарында су толып тұр. Осы комбинаттан кеңес дәуірінің кезінде вольфрам мен молибденнің шикізаты алынатын. Ал, балқуы қиын отқа төзімді металдар Кеңес дәуірінде Өзбекстандағы Шыршық комбинатында өндірілген. Бүгінгі күні ТМД елдерінде сирек кездесетін металдарды өндіретін фабрика жоқ. Сондықтан, Қазақстандағы вольфрам мен молибденге әлемнің дамыған елдерінің көзі түсіп отыр. «Ақшатауда өндірістік қалдық деп есептелетін 25 млрд. доллардың кен қоры жатыр», – дейді мамандар. Соны қайта өңдеп шығаруға Үкіметте қауқар жоқ. Экологиялық проблемадан экономикалық табыс табуға болады. Экологиясын түзеп берсе, халыққа тиетін бірінші пайдасы сол. Екіншіден, жаңадан жұмыс орындары ашылады. Молибденнің қаттылығы болаттан бірнеше есеге асып түседі. Ал оны өндіретін жаңа комбинатты салуға 2 млрд. АҚШ доллары көлемінде инвестиция керек екен. Украина мен Ресей бұл жобаға қаржы салуға дайын. Өйткені, молибден шыққан жерден осмий металы шығатынын ғалымдар жақсы біледі. Ғарыш саласына пайдаланатын осмийдың бір грамы 300 мың долларға бағаланады. Осы жер асты байлығын игеру Қазақстанның басым бағытының біріне айналып отыр. Ақшатау Ұлы Отан соғысы кезінде елімізге 75-80 пайыз вольфрам мен молибден берді. Қазіргі кезде жоба Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлының бастауымен 2020 жылға дейінгі индустриалдық-инновациялық даму бағдарламасына кіріп отыр. Бағдарлама бойынша қатты металдар мен түсті металдар әлем бойынша алдыңғы қатарға шығады. Қазақстанның жер асты байлығын айтпағанда, өндірістік қалдықтардан мол пайда табуға жол ашылады. Тек мемлекет аралық келісімдерге қол жеткізуге Үкіметтен қолдау көрсетілсе болғаны.
Даңқы алты алашқа шыққан кенттің жай-күйі 90-жылдары құлдырап, байыту комбинаты жабылған соң, жаппай жұмыссыздық белең алған. Кенттегі көп қабатты үйлер бұзылып, үйінділері әлі күнге тазаланбай жатқан жайы бар. Қираған үйдің үйіндісін көргенде «мына жерде не болған» деп шошып қаласың. Кент тұрғындары жан бағып, күн көру үшін айлап, күндеп жалдамалы жұмыстар істейді. Әрине оның бәрі өз қамы үшін. Сол кезеңдегі Ақшатау мен қазіргі таңдағы Ақшатауды салыстырсаң ішің ашиды. Ақшатаудағы басты мәселе де коммуналдық шаруашылықтың тұралауынан туындаған. Бірер жыл бойы ауыз су мәселесі де дұрыс шешілмей, соңы үлкен дау-дамайға ұласқан болатын. Әлі күнге дейін ол мәселе шешімін тапқан жоқ. Ауыз су проблемасы жыл сайынғы «жыр-дастан». Бір кездері 8,5 мың халқы болған бұл елді мекенде қазір 1200 тұрғын бар. Тоқсаныншы жылдың ортасына дейін өнім беріп келген кенттегі «Қазвольфром» комбинаты қалай тоқтады, содан бері ушығып тұрған ауыз судың зары тұрғындардың ашу-ызасын туғызса, жергілікті атқарушы билік орындарының шарадай басын шақшадай етті. Бұл аймаққа кезінде комбинаттың арқасында 35 шақырым жерден құбыр арқылы су беріліп келген. Қазір ондай мүмкіндік жоқ. Тұрғындар соңғы үмітін Елбасының жаңа Жолдауына артып отыр. Онда барлық қазақстандықтарды сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету мәселесі нақты айтылған. Халық таңғы сағат 8-ден бастап 11-ге дейін 7 шақырым жерден ауыз су таситын арнайы техниканы сарыла күтеді. Күніне қырық құбылатын қыстың аязы мен боранының кесірінен ат шаптырым жерге барып келудің өзі қиямет қой. Жақын маңда бұлақтың көзі жоқ. Бұлақ қайдан келсін? Кезінде «Қазвольфром» комбинаты жұмыс жасаған Ақшатаудың асты аңырап жатқан шахта болса. Ауыл тұрғындары 7 шақырым жерден таситын судың барынан жоғы, ашынан тоғы деп отыр. Су жетсе, шу болмас еді ғой. 2005 жылы аудан әкімдігі жергілікті қазынадан 25 миллион теңге бөліп, алақандай ауылдың ішіне жаз бойы 23 шүмек орнатқан. Ол шүмектер бар-жоғы үш-ақ ай істеп, айдың-күннің аманында саудасы біткен. Күніне үлкен водовозбен Жылыкөң деген жерден су тасымалдап отыр. «Судың да сұрауы бар» демекші, сусыз қалатын күніміз де болған деп ауыл тұрғандары «аһ» ұрады. Тасымалдап әкелетін суды тегін емес сатып алады тұрғындарымыз. «Былай тартсам өгіз өледі, былай тартсам арба сынады» дейді ғой дана халқым.
Көне көз қарияларымыздан сыр суыртпақтап Ақшатау бұрын да осылай ма дегенімізде олар: «Е, ондағы кезіміз айт пен той еді ғой. Кішігірім фабрикамыз, жайнап тұрған дүкендеріміз, мектептеріміз, көп қабатты үйлер, көше бойында орнатылған су құбырлары қандай еді. Қазіргі жағдайға қарап қарнымыз ашады» деп күрсінгендерін көзіміз көрді. Айтып айтпай не керек, қазірде ауылымыздағы осы ғимараттардың жартысы ғана қалған. Үш мектептің біреуі ғана жұмыс істейді, сауда орнының тек қаңқасы ғана қалған, ал, үйлерді айтпай-ақ қоюға болады, тек мына жерде үйлер болған дегендей әр жерде көп қабатты үйлердің үйіндісі ғана қалған. Бәрін айт та бірін айт, ең бастысы ауылымызда Алланың үйі — мешіт бар. Кейбір ауылдарға қарағанда айырмашылығымыз сол. Ол мешіттің өзі жөндеусіз, ішіндегі Алланың сөзі, қасиетті Құран кәрімнен алып, қабырғаға жазылған сөздер, аяттар түсіп жатыр, яғни құлап жатыр. Мешіт жабық тұрады, себебі ішінде жарық жоқ. Не себептен екенін кім білсін, электр тоғынан ажыратылғалы біршама уақыттың жүзі болды. Тазалық жұмысы да сын көтермейді.
Ауылдың қазіргі жағдайы осындай аянышты халде тұр. Ауыл тұрғындарының жан айқайын тыңдап, халықтың хал-ахуалын түсінсе екен дейміз ел тізгінін ұстаған ағалар. Қазір Ақшатау халқының басты күнкөрісі Астана-Алматы бағытындағы тас жол бойындағы дәмхана-сервистік бизнес болып отыр. Жол бойынан дәмханаларын ашып, тұрмыс жағдайларын ойлап, күн көріп отыр. Кешегі күні гүлденген кент тұрғындарының жағдайы мәз емес. «Ақшатау жылда ашылады» деген құр жел сөзден шаршаған ауыл тұрғындары үкілеген үміттерін үзбейді. Кезінде дүркіреген ауылдың ертеңі бола ма? деген сансыз сұрақ көкейде сайрап тұр. Ауызбен орақ орғанша бір жағынан бас, бір жеңнен қол шығарып бірдеңе тындырса екен дейміз. Басшылар белдерін бекем буып кіріссе, нәтиже болар деген үмітпен…
Бұл мақала облыстық «Орталық Қазақстан», республикалық «Халық сөзі», «Ел» газеттерінде жарық көрді.