2004 ж. суреттің цифрлы көшірмесін сканерде жасағанда -қағаздағы суреттің түпнұсқасының элементтері құрама бөліктерге сапалы жіктеліпті. Сол кезде компьютер экранында суреттің ұсақ детальдері анық көрінді. Түстерді сәл өңдедім. Жалпы фотосурет туралы не білемін? 1927 ж түсірілген (сол тұста жасалған фотосурет дейік). Фотосуретте кімдер? Жауабы белгілі:
-Мектеп алдында тұрған мұғалім(дер) және оқушылар. Алғашында, бірден назарыма түскен сурет элементі. Сол жақ жоғарғы жағында орналасқан араб графикасының негізінде жазылған жазу. Жазудың мазмұны қандай?
1900-1940 жылдың арасында қағаз бетінд тілді түсіруге кемінде үш әдіс қолданған. Бұған дейін осы жайтқа ешқандай мән бермеппін. Қолға нағыз фотоайғақ түсіпті. Яғни, 1927 жылдың төңірегінде тілді қағазға түсу үшін араб графикасы қолданған. Жазғаным жаңалық емес шығар. Бірақ, осы мектептің кейіннен тастан қаланып, оны қоймаға айналдырған ғимаратты көзбен көрдім десем ше? Тарихтан ауылды жерде мектеп болғанын білеміз. Нақты қайсы жерде, нешеуі және алғашқы мұғалім кім болған?
Кейбір сұрақтарды шешкенге тек архив құжаттары көмектеседі. Ол заманда да бір мұғалімді екі мектеп тарихынан көреміз. Осы жерде кейбір жайттар көңіл аудартады. Өскеменде орналасқан қазіргі Жамбыл гимназиясынан бұрын ашылған қазақ мектебі болған-ды мыс? Негізін кім қалады?
Таласты тарихшыларға қалдырайық. Суретті қарастырғанда нені байқадым?
1) Жазудың мазмұны.

Тек жеке әріптерді таныдым. Оңнан солға қарай «б», «і» немесе «н», «л», одан кейін «м» әріпі. Әр түрлі алфавитте тілдің жазылуымен таныс мамандар көңілдерінді аударыңдар. Пікірлеріңді күтемін.
2) Фотосурет түсірілген жылдың мезгілі. Күз болуы әбден мүмкін. 1927 жылы қазіргі бірінші қыркүйектегідей барлық жерде оқу жылы бірдей басталмаған. Көктем болса балалардың көбісі аяқ киім киер еді. Көбісінде аяқ киім жоқ. Бір аяқ киім үлгісін байқадым. Яғни, бәтеңкені (ШҚО климаты жыл бойы жалаңаяқ жүргізбейді).

3) Фотосуретте баласымен түскен әке бар. Ортаңғы қатарда, сол жақта бала қасында әкесі отырған сыңайлы. Бастың, құлақтың, көздің ұқсастықтары бар.

4) Фотосурет ауылды жерде, әлде қалалы жерде түсірілді ме?
Менің ойымша ауылды жерде. Бірақ нақты айту қиын. Қала тұрғындарыда дәл фотосуреттегідей киінуі де мүмкін. Фотосуретті тапқан тарихшының айтуынша ауылды жер. Сіздер қалай ойласыздар?
5) Бір киім үлгісіне сай киінуге тырысқандары көрініп тұр. Әдейлеп киініп келді десем де қателеспеймін. Барлығы жағалы киім киген. Көбісінде костюм, шалбар. Ақ көйлек. Оң жағында отырған оқушының сырт киімінің тозығы жетіпті. Форма сақтамаған балалар заман туралы басқа мағлұмат береді.
6) Фотосурет түскен күні мектепте сабақ болды ма?
Меніңше сабақ болды. Оң жақта жантайып жатқан баланың қолында оралған дәптер парақтарына ұқсас зат ұстапты. Бір оқушы қыздың қолында анық кітап немесе дәптер, парақ салатын қатты тысты көреміз.
7) Фотосуретте оқушылардың ұстаздары қайда тұр?
Үстінгі қатарда үш азамат, ортаңғысы ең көрнекі жерде орналасқаны мектептің негізгі ұстазы десем қателеспеймін. Мүмкін ортадағы азамат мектептің жалғыз ұстазы шығар.
8) Киімдегі сән үлгісі байқалды. Сол жақта жантайып жатқан бала ұсақ шақпақпен гүлдеген матадан тігілген жейде киіпті. Басында ақ фуражка. Шалбар балағы сыртқа бүріліпті. Жалпы, мата түстері және матадағы суреттер әр түрлі.

Көп қарап, ойланғаннан болар. Қара-ақ түстер түрлі-түстке ауысып, кинолентаға түсірілген деректі фильм үзінділеріндей қатып қалған суретке қас-қағым сәтке жан бітті. Мектеп алдында тұрған мұғалім, оның оқушылары мектеп ішіне кіріп сабақтарын жалғастырды. Қалғандары өз істерімен тарқады. Осындай басы, аяғы жоқ деректі фильм. Оның кейіпкерлерін әлі алда отызыншы жылдар, Ұлы Отан соғысы, тылдағы еңбек, тың игеру күтіп тұрған-ды.

Бұл оқиға 21 ғасырдың басында орын алды. Күз кезі. Екі жүз түтіні бар қазақтың ауылы. Ауылдың көркі екі қабатты қызыл кірпіштен салынған мектеп.
Арқасына оқулыққа толы төрт бұрыш портфелін іліп алған бастауыш класс оқушысы мектеп қоршауындағы темір қақпаны ашып ішіне енді. Мекетептің бірінші қабатындағы рекреациясында жүр. Оң жағында үш қатар үлкен терезелер, сол жағында бастауыш кластар оқитын оқу бөлмелерінің есіктері. Дәл алдындағы қарама-қарсы қабырғада қыл қаламмен салынған қазақ ауылының құс биіктігінен көрінген көрінісі.
Оқушы бала портфелінен әліппесін алды. Әліппенің бірінші бетіндегі суретке қайта-қайта қарап ондағы суретті алдында тұрған қабырғадан іздеді.
Оқушының қабырғада салынған суреттен іздеген фрагменті ені және биіктігі тең, яғни бір метрдей «сұр түсті квадрат»-пен алмастырылғанын түсініп «сұр түсті квадратқа» қайта-қайта қарай берді. Неліктен оның сүйіп қызықтап қарайтын сурет фрагментін ұсқынсыз «сұр түсті квадратқа» айналдырды?
Осыдан бір күн бұрын. Мектепте түскі ауысым кезі. Осы мезетте мектепте тек кезекші қызметші қалатын. Әдетте кезекші қызметші ретінде еден жуатын әйелдердің бірі тағайындалатын. Сағат 13-20. Мектеп табылдырығын жергілікті әкім аттады. Оны мектепте кезекшілігін атқарған еден жуатын әйел қарсы алды. Әкімге оның дәрежесіне сай емес қызметші қарсы алғаны ұнамай қабағы түйіліп түрі өзгере берді.
-Әкімді! Кім десеңші! Әкімді! Қазір көрсетемін! Кім емес мынаған (көз алдына сұқ саусағымен еден жуатын әйелдің маңдайына нұқып тұрғанын елестетті) қарсы алдыртты!, -деп іштей өз-өзін өртеп тіл қатты.
-Директор орнында жоқ дейсіз, онда сіз мектепті аралатып көрсетіңіз!, -деді де мектеп ғимаратымен танысуға кірісті.
Еден жуатын әйел амалсыздан мектепті аралауға кірісіп кеткен әкім артынан еріп отырды.
Әкім мектептің бірінші қабатын аралай бастады. Турасынан бастауыш кластар орналасқан мектептің бөлігіне дәліз бойымен жүріп өтіп оқу бөлмелерінің алдындағы рекреацияға бір ақ шықты. Бір-екі қадам басқан соң бір орнында үндемей тұрып қалды.
Онсыз да бұзылып тұрған бет келбеті су тиіп кеткенде балжыраған саздай езілді.
Дәл алдында! Бүкіл қабырғада! Жаман қазақ ауылының үстінде! Құс бүркіт! Мемлекеттік символы ұшып барады және оның үстінде бастауыш класс оқушысы отырып алған! Оқушыны қалайша мемлекеттік символ үстіне отырғызып қойған! Әкім суретке қарап:
-Неткен саяси сауатсыздық! Мемлекеттік символды қабырғаға салып қойыпты! Жай ғана емес! Үстіне бала отырғызыпты! Сөндіріндер мынаны! Осы арада бұйырамын!, -деп көзі қанталап еден жуушы әйел үстіне түңіле түсті. Ондайды естуге дайын емес әйел қатты састы.
-Қалааа… ааайш… аа жоямын, -деп әкім бұйрығын түсінбей жауап берді. Әкім болса шіреніп жіберіп, құлақ шекеден сұқ саусағымен шұқып еден жуушы әйелге «мыиң жұмыс істемейді» деген ишара көрсетті. Сосын сұқ саусағын көкке көтеріп міне ақыл айтайын дегендей еден жуушы әйелге төне түсіп:
-Қазір сыр тауып әкеліп менің көзімше мына сауатсыздықты сырлап тастайсың!, -деп бұйыра сөйледі.
Еден жуушы әйел жалма-жан жан-жағына қарап мектептің қоршауының темір қақапасын сырлауға дайындап қойған сырдың барын есіне түсірді. Бес минуттан соң сақ әкімнің басқарумен, оны бұйрығын орындаған адамның жеңіл қолымен суреттің саяси сауатсыз фрагменті, яғни «бүркіт үстіндегі бала» сұр квадратпен алмастырылды.
Сағат 13-40. Әкім мектеп босағасынан шықты. Көңілі көтеріңкі. Міне бір әңгіме табылып сөзсіз оның пайдасына шешілді. Ауылдың әкімі барын білсін! Әкім әрқашан жұмыста. Мына мектептегі мұғалімдер нағыз саяси сауатсыздар! Егер мұғалімдер саяси сауатсыз болса онда олардың саяси сауатты болғанға білімдері жетпейді. Бір-бірінен қисынын, жалғасын тауып шыққан ойлар. Әкім өзінің локиқалық ой қорыту жағынан өзгелерден биік тұрғанын сезінді. Ішінен тағы бір мәрте қайталады:
-Сауатсыздар балаларды оқытпақшы болған! Көрсетемін бұларды!
Жаңа оқу жылы басталмаған шақта, яғни басталуына бір ай қалғанда мектеп директоры бастауыш кластың рекреациясының қабырғасын суретпен безендіруді ойластырады. Сол себепті таныс бейнелеу өнерінің профессорымен ақылдасып рекреация қабырғасына салынатын суретті ойластырып оның эскизін жасайды. Эскиздегі суретті қабырғаға салу үшін профессор үш күн еңбектенеді.
Суреттің негізгі фрагментін профессор әліппенің сыртындағы суреттен көшірді («бүркіт үстінде оқушы баланы»). Негізгі сурет фрагментін ауылдың пейзажымен толықтырды.
Негізгі фрагменттің символикалық мағынасы туралы бір сөйлем: оқушы бүркіт үстіне мініп алып білім қуып, ғылым шыңына бағыт алғанын білдіртеді.
Әңгімемнің соңында:
-Саяси сауатты әкім суреттің символикалық мағынасын қалайша түсінбеді? -деп өз-өзіме сұрақ қоямын.