Алаш арыстары қай жастан билікке араласа бастады?
Бүгінде 25 жастағы жігітке билік тисе, жұрт «жап-жас болып қалай басқарады? бір дөкейдің бірдеңесі шығар, әйтпесе қалай басшы болып келе қалды?» деп шулап, сынап-мінеп жатады. Ал бұрынғы батыр бабаларымыз жаугершілік заманда жиырмаға жетпей қол бастаса, кешегі Алаш арыстары отызға жетпей-ақ дүйім ел таныған қайраткер болған. Ақыл жастан шығады, айқын болса мұраты дегендей, тізбелеп шықтық оларды. Көз тастаңыз.
Тұрар Рысқұлов (1894-1938) – 23 жасында, яғни 1917 жылы Әулие ата уезінде жастар ұйымын құрады және Әулие ата Кеңесімен тығыз байланыс орнатты. 1917 жылдың қараша айынан 1918 жылдың қарашасына дейін Әулиеата уезінің Кеңестік департаментінің төрағасы болады. 1918 жылдың шілдесінен желтоқсанына дейін – Түркістан АССР ұлттық комиссары. 1918 жылдың желтоқсанынан 1920 жылдың қаңтарына дейін Республикалық Ұлттық Комиссарлар Кеңесі (ҰКК) төрағасының орынбасары болып жұмыс істейді.1921 жылы Т. Рысқұловты ұлттық мәселелер бойынша ұлттық комиссариаттың құзыретті өкілі ретінде Әзербайжанға жібереді. 1922 жылы РСФСР ұлттық ісі бойынша ұлттық комитеттің орынбасары болып тағайындалады. 1922-1924 жж аралығында Түркістан АССР СКО төрағасы болып жұмыс істейді. 1924 жылдың сәуірінен 1926 жылдың маусымына дейін – Коминтерндегі Шығыс бөлімі меңгерушісінің орынбасары. 1925-1926 жж. – Монғолия Коминтернінің құзыретті өкілі. 1926 жылдың наурыз-маусымында партияның қазақ аймағының баспа бөлімінің басқарады. 1926 жылдың шілдесінен 1937 жылдың шілдесіне дейін РСФСР ҰКК төрағасының орынбасары.
Бірімжанов Ахмет (1871-1927) – 24 жасында (1895 ж) Қазан университетінің заң факультетін алтын медальмен бітірісімен Орынбор округтық соттың кандидаты, онан кейін Торғай уезінің бітімші соты болып істеп жүргенде 1906-1907 жылдары Ресейдің 1-2 мемлекеттік Думасының мүшелігіне қатарынан екі рет Торғай облысы қазақтары атынан сайланады.
Мағжан Жұмабаев Бекенұлы (1893–1938) – 24 жасында, яғни 1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін қалыптасқан саяси жағдайға сай қоғамдық өмірге белсене араласып, Ақмола облыстық қазақ съезін өткізуді ұйымдастырушылардың қатарында болды. Осы жылы сәуірде Ақмола облысы қазақ комитеті құрамына сайланды. Мәскеу қаласында өткен Бүкілресейлік мұсылман съезіне қатысты. Бірінші жалпықазақ съезінің шешімі бойынша Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды. Сол жылы “Алаш” партиясының Ақмола облысының комитетінің мүшесі болды. Екінші жалпықазақ съезіне делегат ретінде қатысып, онда оқу мәселесі бойынша құрылған комиссияға төрағалық етті.
Мұхаметжан Тынышбайұлы (1879-1937) – 26 жасында институттың соңғы курсында жүргенде төңкеріске (1905 жылғы) қатысады. 1905-1907 жылдары Ресей империясының қоғамдық саяси өміріне белсене араласа бастайды. 28 жасында, яғни 1907 жылы Ресей ІІ-ші Мемлекеттік Думасына Жетісу облысынан депутат болып сайланады. 1917 жылы Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің мүшесі, сонымен қатар осы үкіметтің Жетісу облысындағы комиссары болып тағайындалады. 1918 жылы бүкілтүркістандық ІV-ші мұсылмандар съезіне қатысып, онда жарияланған Түркістан («Қоқан») автономиясының премьер-министрі болып сайланады.
Әлімхан Әбеуұлы Ермеков (1891- 1970) – 26 жасында (1917 жылы) Семей облыстық атқару комитетінің төрағасының орынбасары болады.
Тиесов Елдес Омарұлы (1892-1937) — 26 жасында Азамат соғысы жылдары (1918-20) Қостанай уезi бойынша «Алаш Орданың» комиссары және Қостанайдағы бөлiмшесiнiң төрағасы дәрежесiнде қызмет еттi.
Халел Ғаббасов (1888-1931) — 29 жасында (1917ж) Семей облыстық қазақ комитеті төрағасының орынбасары
Мәметов Базарбай (1888-1946) – 29 жасында, яғни 1917 жылы желтоқсанда өткен Жалпықазақтық съезде Алашорда үкіметінің мүшелігіне облыстардан тысқары, яғни жалпы қазақ атынан кіреді. Осының өзінен-ақ Б.Мәметовтің абыройының қаншалықты екенін аңғаруға болады. 1918 жылы Семейде 1 Алаш полкін жасақтауға және Жетісу жерінде қазақ жігіттерінен алаш сарбаздарын ұйымдастыруға ат салысады.
Халел Досмұхамедов (1883-1939) — 1905 жылы Орал қаласында бес облыстың делегаттары жиналған съезде кадеттер партиясының жергілікті бөлімшесі құрылған. Қазақ конституциялық-демократиялық партиясының 9 адамнан тұратын Орталық комитетіне Б.Қаратаев, М.Бақыткереевтермен бірге сайланды. Бұл кезде ол 22 жаста. 1917 жылы ІІ жалпықазақ съезінде жарияланған Алашорда үкіметі – Ұлт кеңесі құрамына сайланды. Алаш қайраткерлерімен бірге бірінші кезекте халықты бүліншіліктен қорғайтын ұлттық әскер — халық милициясын жасақтауға, Алаш қорын құруға, елден алым-салық қаражат жинау ісіне күш салды. Уақытша үкіметтен билікті күшпен тартып алған большевиктердің үстемдігі нығайған тұста, Кеңес үкіметінің басшысы В.И.Ленинмен, Ұлт істері жөніндегі халық комиссары И.В.Сталинмен бетпе-бет келіссөздер жүргізеді. Ол кезде 34-те.
Жанша Досмұхамедов (Жаһанша) (1886- 1937) – 31 жасында, яғни 1917 жылғы Ақпан төңкерісіне дейін округтық соттың прокурорының орынбасары міндетін атқарған. 1917 жылы Мәскеуде өткен Бүкілресейлік мұсылман сиезіне қатысып, мұсылман істерін басқаратын «Шуро-и-Ислам» комитеті төрағасының орынбасарлығына сайланады. Сол жылы 21-26 шілдеде Орынборда өткен Жалпықазақтық сиезде Орал облысынан Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылады. 1917 жылы желтоқсан айында өткен Жалпықазақтық съезде Ж.Досмұхамедов Алашорда үкіметінің мүшелігіне облыстардан тысқары делегат ретінде кіреді. 1918 жылдың наурыз айында Жанша және Халел Досмұхамедовтер Мәскеуге келіп, Ленин және Сталинмен келіссөз жүргізіп, Кеңес үкіметін Алашорданың желтоқсандағы съезінің қаулыларымен таныстырып, сондағы 11 шартты қояды. Кеңес үкіметінің жанынан Қазақ комиссариатының ашылуына қол жеткізеді. Бұл кезде Жаһанша 32-де болатын.
Құлманов Бақтыгерей (1859-1919) – алғашқы ғылым кандидаты (1888), бұл кезде ол 29 жаста болатын. 30 жасында (1889 жылдан бастап) Астрахань губернаторының қарамағындағы Қамыш-Самар қисымының әкімі қызметінде болады. Әкім болып тұрғанда мектептер ашып, әр түрлі емдеу пунктерін көбейтуге күш салады.
Жақып Ақбаев (1876-1934) 29 жасында, яғни 1905 жылғы тамызда Омбы қаласындағы 2-учаскенің бітімші соты болады. 1917 жылы Семей облыстық қазақ съезін өткізуге белсене араласып, оның облыстық комитетінің мүшелігіне де сайланады, сол жылғы 24 қыркүйекте өткен кеңесіне де қатысады.1917 жылғы шілде айында болған Жалпы қазақтық съезде Құрылтай жиналысқа депутаттыққа ұсынылып, ал Желтоқсандағы съезде Алашорда үкіметінің мүшелігіне өтеді.
Садық Аюкеұлы Аманжолов (1885-1941) – 32 жасында (1917ж) Үржар уезінде қазақ комитетінің төрағасы болады.
Байтұрсынұлы Ахмет (1872–1937) – 33 жасынан, яғни 1905 жылдан саяси жұмыстарға араласа бастаған. Ол кездері (1895–1909 жылдар аралығында) Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездеріндегі орыс-қазақ мектептерінде оқытушы, Қарқаралы қалалық училищесінде меңгеруші қызметін атқарып жүрген болатын.
Сейілбек Мейрамұлы Жанайдаров (1884– 1929) – 34 жасында (1918 жылы) Ақмола облысының соты болып тағайындалды.
Жақыпбаев Нүсіпбек (1890 — 1932) – 34 жасында (1924-26 жылдары) Жетісу губерниялық денсаулық сақтау бөлімінің меңгерушісі, губерниялық атқару комитетінің мүшесі қызметтерін атқарған.
Сәкен (Сәдуақас) Сейфуллин (1884-1938) – 36 жасынан билікке араласа бастайды. 1920-1936 жылдары Ақмола атқару комитеті төрағасының орынбасары және әкімшілік бөлімінің меңгерушісі, Қазақ Кеңес Автономиялық Республикасы Орталы Атқару Комитеті Президиумының мүшесі, «Еңбекші қазақ» газетінің редакторы, хaлық ағарту комиссарының орынбасары, ҚазКАСР Халық Комиссарлары Кеңесінің Төрағасы, Халық ағарту комиссариаты жанындағы ғылым Орталығының төрағасы, Қазақстан пролетар жазушылары ассоциациясының (ҚазАПП) басшысы, БК(б)П Қазақстан Өлкелік Комитетінің партия тарихы бөлімінің меңгерушісі, Қызылордадағы халық ағарту институтының, Ташкенттегі қазақ педагогикалық институтының директоры, «Жыл құсы» альманағы, «Жаңа әдебиет» журналы басшысы, Қазақтың мемлекеттік институтының доценті, «Әдебиет майданы» журналының редакторы, Қазақтың коммунистік журналистика институтының профессоры қызметтерін атқарды.
Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан (1866—1937) — 39 жасында (1905 жылы) 1-ші Мемлекеттік думаға депутат болып сайланды.
Ел басқару үшін әрине ең алдымен ақыл керек. Білім, мінез дегендерді ақылдан ажырату қиын. Сана мен ақыл Тәңірдің сыйы болғандықтан, оның кемелденуі жаспен ғана өлшенбесе керек-ті. Бүгінде ел алдында жүріп мойындала бастаған жастардан кімдерді атар едіңіздер?
Әрі қарай
Тұрар Рысқұлов (1894-1938) – 23 жасында, яғни 1917 жылы Әулие ата уезінде жастар ұйымын құрады және Әулие ата Кеңесімен тығыз байланыс орнатты. 1917 жылдың қараша айынан 1918 жылдың қарашасына дейін Әулиеата уезінің Кеңестік департаментінің төрағасы болады. 1918 жылдың шілдесінен желтоқсанына дейін – Түркістан АССР ұлттық комиссары. 1918 жылдың желтоқсанынан 1920 жылдың қаңтарына дейін Республикалық Ұлттық Комиссарлар Кеңесі (ҰКК) төрағасының орынбасары болып жұмыс істейді.1921 жылы Т. Рысқұловты ұлттық мәселелер бойынша ұлттық комиссариаттың құзыретті өкілі ретінде Әзербайжанға жібереді. 1922 жылы РСФСР ұлттық ісі бойынша ұлттық комитеттің орынбасары болып тағайындалады. 1922-1924 жж аралығында Түркістан АССР СКО төрағасы болып жұмыс істейді. 1924 жылдың сәуірінен 1926 жылдың маусымына дейін – Коминтерндегі Шығыс бөлімі меңгерушісінің орынбасары. 1925-1926 жж. – Монғолия Коминтернінің құзыретті өкілі. 1926 жылдың наурыз-маусымында партияның қазақ аймағының баспа бөлімінің басқарады. 1926 жылдың шілдесінен 1937 жылдың шілдесіне дейін РСФСР ҰКК төрағасының орынбасары.
Бірімжанов Ахмет (1871-1927) – 24 жасында (1895 ж) Қазан университетінің заң факультетін алтын медальмен бітірісімен Орынбор округтық соттың кандидаты, онан кейін Торғай уезінің бітімші соты болып істеп жүргенде 1906-1907 жылдары Ресейдің 1-2 мемлекеттік Думасының мүшелігіне қатарынан екі рет Торғай облысы қазақтары атынан сайланады.
Мағжан Жұмабаев Бекенұлы (1893–1938) – 24 жасында, яғни 1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін қалыптасқан саяси жағдайға сай қоғамдық өмірге белсене араласып, Ақмола облыстық қазақ съезін өткізуді ұйымдастырушылардың қатарында болды. Осы жылы сәуірде Ақмола облысы қазақ комитеті құрамына сайланды. Мәскеу қаласында өткен Бүкілресейлік мұсылман съезіне қатысты. Бірінші жалпықазақ съезінің шешімі бойынша Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды. Сол жылы “Алаш” партиясының Ақмола облысының комитетінің мүшесі болды. Екінші жалпықазақ съезіне делегат ретінде қатысып, онда оқу мәселесі бойынша құрылған комиссияға төрағалық етті.
Мұхаметжан Тынышбайұлы (1879-1937) – 26 жасында институттың соңғы курсында жүргенде төңкеріске (1905 жылғы) қатысады. 1905-1907 жылдары Ресей империясының қоғамдық саяси өміріне белсене араласа бастайды. 28 жасында, яғни 1907 жылы Ресей ІІ-ші Мемлекеттік Думасына Жетісу облысынан депутат болып сайланады. 1917 жылы Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің мүшесі, сонымен қатар осы үкіметтің Жетісу облысындағы комиссары болып тағайындалады. 1918 жылы бүкілтүркістандық ІV-ші мұсылмандар съезіне қатысып, онда жарияланған Түркістан («Қоқан») автономиясының премьер-министрі болып сайланады.
Әлімхан Әбеуұлы Ермеков (1891- 1970) – 26 жасында (1917 жылы) Семей облыстық атқару комитетінің төрағасының орынбасары болады.
Тиесов Елдес Омарұлы (1892-1937) — 26 жасында Азамат соғысы жылдары (1918-20) Қостанай уезi бойынша «Алаш Орданың» комиссары және Қостанайдағы бөлiмшесiнiң төрағасы дәрежесiнде қызмет еттi.
Халел Ғаббасов (1888-1931) — 29 жасында (1917ж) Семей облыстық қазақ комитеті төрағасының орынбасары
Мәметов Базарбай (1888-1946) – 29 жасында, яғни 1917 жылы желтоқсанда өткен Жалпықазақтық съезде Алашорда үкіметінің мүшелігіне облыстардан тысқары, яғни жалпы қазақ атынан кіреді. Осының өзінен-ақ Б.Мәметовтің абыройының қаншалықты екенін аңғаруға болады. 1918 жылы Семейде 1 Алаш полкін жасақтауға және Жетісу жерінде қазақ жігіттерінен алаш сарбаздарын ұйымдастыруға ат салысады.
Халел Досмұхамедов (1883-1939) — 1905 жылы Орал қаласында бес облыстың делегаттары жиналған съезде кадеттер партиясының жергілікті бөлімшесі құрылған. Қазақ конституциялық-демократиялық партиясының 9 адамнан тұратын Орталық комитетіне Б.Қаратаев, М.Бақыткереевтермен бірге сайланды. Бұл кезде ол 22 жаста. 1917 жылы ІІ жалпықазақ съезінде жарияланған Алашорда үкіметі – Ұлт кеңесі құрамына сайланды. Алаш қайраткерлерімен бірге бірінші кезекте халықты бүліншіліктен қорғайтын ұлттық әскер — халық милициясын жасақтауға, Алаш қорын құруға, елден алым-салық қаражат жинау ісіне күш салды. Уақытша үкіметтен билікті күшпен тартып алған большевиктердің үстемдігі нығайған тұста, Кеңес үкіметінің басшысы В.И.Ленинмен, Ұлт істері жөніндегі халық комиссары И.В.Сталинмен бетпе-бет келіссөздер жүргізеді. Ол кезде 34-те.
Жанша Досмұхамедов (Жаһанша) (1886- 1937) – 31 жасында, яғни 1917 жылғы Ақпан төңкерісіне дейін округтық соттың прокурорының орынбасары міндетін атқарған. 1917 жылы Мәскеуде өткен Бүкілресейлік мұсылман сиезіне қатысып, мұсылман істерін басқаратын «Шуро-и-Ислам» комитеті төрағасының орынбасарлығына сайланады. Сол жылы 21-26 шілдеде Орынборда өткен Жалпықазақтық сиезде Орал облысынан Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылады. 1917 жылы желтоқсан айында өткен Жалпықазақтық съезде Ж.Досмұхамедов Алашорда үкіметінің мүшелігіне облыстардан тысқары делегат ретінде кіреді. 1918 жылдың наурыз айында Жанша және Халел Досмұхамедовтер Мәскеуге келіп, Ленин және Сталинмен келіссөз жүргізіп, Кеңес үкіметін Алашорданың желтоқсандағы съезінің қаулыларымен таныстырып, сондағы 11 шартты қояды. Кеңес үкіметінің жанынан Қазақ комиссариатының ашылуына қол жеткізеді. Бұл кезде Жаһанша 32-де болатын.
Құлманов Бақтыгерей (1859-1919) – алғашқы ғылым кандидаты (1888), бұл кезде ол 29 жаста болатын. 30 жасында (1889 жылдан бастап) Астрахань губернаторының қарамағындағы Қамыш-Самар қисымының әкімі қызметінде болады. Әкім болып тұрғанда мектептер ашып, әр түрлі емдеу пунктерін көбейтуге күш салады.
Жақып Ақбаев (1876-1934) 29 жасында, яғни 1905 жылғы тамызда Омбы қаласындағы 2-учаскенің бітімші соты болады. 1917 жылы Семей облыстық қазақ съезін өткізуге белсене араласып, оның облыстық комитетінің мүшелігіне де сайланады, сол жылғы 24 қыркүйекте өткен кеңесіне де қатысады.1917 жылғы шілде айында болған Жалпы қазақтық съезде Құрылтай жиналысқа депутаттыққа ұсынылып, ал Желтоқсандағы съезде Алашорда үкіметінің мүшелігіне өтеді.
Садық Аюкеұлы Аманжолов (1885-1941) – 32 жасында (1917ж) Үржар уезінде қазақ комитетінің төрағасы болады.
Байтұрсынұлы Ахмет (1872–1937) – 33 жасынан, яғни 1905 жылдан саяси жұмыстарға араласа бастаған. Ол кездері (1895–1909 жылдар аралығында) Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездеріндегі орыс-қазақ мектептерінде оқытушы, Қарқаралы қалалық училищесінде меңгеруші қызметін атқарып жүрген болатын.
Сейілбек Мейрамұлы Жанайдаров (1884– 1929) – 34 жасында (1918 жылы) Ақмола облысының соты болып тағайындалды.
Жақыпбаев Нүсіпбек (1890 — 1932) – 34 жасында (1924-26 жылдары) Жетісу губерниялық денсаулық сақтау бөлімінің меңгерушісі, губерниялық атқару комитетінің мүшесі қызметтерін атқарған.
Сәкен (Сәдуақас) Сейфуллин (1884-1938) – 36 жасынан билікке араласа бастайды. 1920-1936 жылдары Ақмола атқару комитеті төрағасының орынбасары және әкімшілік бөлімінің меңгерушісі, Қазақ Кеңес Автономиялық Республикасы Орталы Атқару Комитеті Президиумының мүшесі, «Еңбекші қазақ» газетінің редакторы, хaлық ағарту комиссарының орынбасары, ҚазКАСР Халық Комиссарлары Кеңесінің Төрағасы, Халық ағарту комиссариаты жанындағы ғылым Орталығының төрағасы, Қазақстан пролетар жазушылары ассоциациясының (ҚазАПП) басшысы, БК(б)П Қазақстан Өлкелік Комитетінің партия тарихы бөлімінің меңгерушісі, Қызылордадағы халық ағарту институтының, Ташкенттегі қазақ педагогикалық институтының директоры, «Жыл құсы» альманағы, «Жаңа әдебиет» журналы басшысы, Қазақтың мемлекеттік институтының доценті, «Әдебиет майданы» журналының редакторы, Қазақтың коммунистік журналистика институтының профессоры қызметтерін атқарды.
Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан (1866—1937) — 39 жасында (1905 жылы) 1-ші Мемлекеттік думаға депутат болып сайланды.
Ел басқару үшін әрине ең алдымен ақыл керек. Білім, мінез дегендерді ақылдан ажырату қиын. Сана мен ақыл Тәңірдің сыйы болғандықтан, оның кемелденуі жаспен ғана өлшенбесе керек-ті. Бүгінде ел алдында жүріп мойындала бастаған жастардан кімдерді атар едіңіздер?