Хаттың суретін мына жерден алдым. Сол жерде мазмұны туралы да аздап айтылыпты. Бірақ хаттың түсінікті әріпке түсірілген мәтінін интернеттен таба алмадым.

Ханның хаты сол жазылған тілде қалай оқылатыны жөнінде қызыққандар болса, мінекей:

Кенесеры ханға қатысты жарияланған интернеттегі материалдардың көбінен осы суретті көруге болады, әсіресе ханның Ресеймен хат алмасуы жөнінде айтылған кезде. Бірақ сол жазбалардың ешқайсынан осы хаттың түсінікті әріпке көшірілген мәтінін не аудармасын кездестірмедім. Онысы бір жағынан түсінікті де – хат араб әрпімен жазылғанымен араб әрпін танитындардың кез келгені бұл мәтінді оқи алмайды. Өйткені хат бұрынырақта парсы-түркі әлемінде кеңінен қолданылған насталиқ жазу үлгісімен жазылған. Бұған мәтінді жазған адамның өз қолын қосыңыз.

Хаттың мазмұны туралы айтсам, айтарлықтай құнды дерегі бар дей алмаймын – хат 1841 жылы Орынбор әскери генерал губернаторы Перовскийге жазылыпты. Яғни Ресей мен Кенесары арасында бейбітшілік орнап тұрған уақытта (1841-1843 жж) жолданған хат. Сондай-ақ, ол уақытта Кенесары әлі хан сайланбаған болатын, сондықтан болар, өзін «Кенесары сұлтан Қасым ұлы» деп атайды.

Хаттың тіліне қатысты. Бүгінгі тілдерден қай тіл осы құжаттың тіліне жақын екенін көрсету үшін хат мәтінін бүгінгі «жақын тілде» де жазып қоюды жөн санадым. Қазақша аудармасын мейлінше түпнұсқадағы тілге жақын етіп жасауға тырыстым. Сондықтан оқырманға қазақшасы біртүрлілеу боп көрінуі мүмкін.

Егер осы хаттың қазіргі әріптерге көшірілген транскрипциясын немесе аудармасын интернетте қайдан қарауға болатынын білетіндер болса, онда сілтемесімен бөлісуін сұраймын, менің нұсқаммен салыстырып көрейік.

Сонымен түсінікті әріптермен xаттың мазмұны мынадай:

Үштілдік оқыту жүйесін енгізуге қатысты ФБде белсенді екі тарап пайда болғанын көріп жүрмін, немқұрайлыларды есепке алмағанда. Өзім дәл қазіргі уақытта ортада тұрмын, бірақ жақтамаушылардың жағына жақынырақ тұрмын десем болады. Оған себептер бар.

Министрдің осы мәселе бойынша интервьюлерін қарап шықтым, жақтаушы блогерлердің жазып жүргендерін де оқып жүрмін. Негізгілеріне тоқталып өтсем олар мынадай. Министр де, блогерлер де ағылшын тілінің әлемдік тіл екенін айтады, сөйтеді де ағылшын тілінің маңызын түсіндіруге тырысып, көптеген дәлелдер келтіреді. Бұл тіл қазақтарға үлкен мүмкіндіктерге жол ашатынын айтып, күллі әлемнің осы тілді үйреніп жатқанын айтады. Министр бір сөзінде «сонау дамып кеткен Францияның өзі мектептерінің оқу программасына ағылшын тілі пәнін қосып жатыр» деп француз елін мысалға келтіріпті.

Дұрыс қой. Негізі, ағылшын тілінің әлемдік тіл екеніне күмән келтіріп жатқан ешкім жоқ, меніңше. Оны үйренуге қарсы шығып жатқандар да жоқ. Енгізгелі жатқан жүйеге сенімсіздікпен қарайтындардың басым бөлігі ағылшын тілін оқытқанды/үйренгенді/білгенді қолдайды. Олардың уайымы жақтаушылар айтып жүргендей ағылшын тілін білуге қарсылық емес, қарсылардың уайымы мүлдем басқа, олар қазақ тіліне қатысты алаңдайды. Ал министр мен блогерлер үштілдік оқыту жүйесі туралы айтқан кезде бас салып ағылшын тілінің әлемдік ролін айта береді. Министр мен блогерлердің көпшілікке онысыз да белгілі нәрсені сол көпшілікке түсіндірмекке әлектеніп, әсіресе екінші аталғандардың «мыңмен жалғыз алысқан» адамдардай боп өздерімен-өздері шыж-быж боп жүргені қалай? «Ағылшын тілінен тек ақымақ қана бас тартады», «тобыр ғана ол тілдің маңыздылығын түсінбей, босқа ұрандай береді», «мен өз баламның ағылшын тілін білгенін қалайм, ал жалған патриоттар ұрандай берсін» дегенге саятын посттарды оқыдым. Сырттан қызық көрінеді, шынымен. Өйткені шындығында, айтқанымдай, ешкім ағылшын тілінен бас тартып жатқан жоқ, ол тілдің әлемдік роліне де ешкім күмән келтіріп жатқан жоқ. Бұл тілді бәрі үйренгісі келеді. Онда «тобырдың» үстінен күлулерін қалай түсінеміз? Бәлкім қара тобырмен алысқан данышпанның образына кіру арқылы іштегі «менін» қанағаттандыратын шығар, кім біліпті.

Сонымен Францияда ағылшын тілі пәнін оқытыла бастады дейді. Дұрыс-ақ. Бірақ осы айтылған жағдай, яғни Франция мектептерінде ағылшын пәнінің қосылғаны немесе пән сағатының көбейгені, бізде химия, физика пәндері ағылшынша оқытылуы керек дегенді білдіре ме? Францияны не үшін мысалға келтірді? Түсініксіз. «Француздар ағылшын тілі пәні сағатын көбейтіп жатыр, сондықтан біз химия, физикаларды ағылшынша оқытуымыз керек». Логика бар ма осы жерде? Мен көріп тұрғам жоқ. Ағылшын тілінің маңыздылығын көрсету үшін айтты дей салған күннің өзінде, жоғарыда жазғанымдай, ағылшын тілінің маңызы жөнінде және оны үйрену қазіргі заманның талабы екенін ешкім жоққа шығарып жатқан жоқ қой. Яғни ресми һәм бейресми жақтаушылардың дәл осы түсіндіруінде тұщымды дәйек жоқ.

Белгілі жағдай, біздің мектептердегі ағылшын тілі пәнінің оқытылу сапасы нашар. Әйтеуір өзім тек қана мектептегі программа арқылы (репититор мен арнайы курсқа барусыз) ағылшын тілін үйреніп шыққан адамды көрмеппін. Сонда, аталмыш жүйе енгізілгеннен кейін, қазіргі осы оқытылуы сапасыз ағылшын тілі пәнінің орны ертең химия, физика пәндерімен толықпайтынына қандай кепілдік бар? Әрине, мінбеде тұрып есеп бергенде бәрі әдемі естіледі, келісем – химия, физика мұғалімдері арнайы тіл үйрену курстарынан өтеді дейді. Алайда іс жүзінде шетел тілін үйренуге біреу табиғатынан епті боп келсе, енді біреу епсіз болады емес пе? Мәселенің осы тұсы ескерілді ме екен? Бұған мұғалімдердің айтқанды тез қағып алатын жасөспірімдік шақтан өсіп кеткенін қосыңыз.

Хош, мұғалімдер ағылшын тілін үйреніп шықты делік. Тіпті солай болған күннің өзінде (из области фантастики болса да), мен сіздерге айтайын, тілді білу мен сол тілде сабақ беру екеуі екі бөлек нәрсе. Мәселен, қазақ пен орыс тілдерін жетік білсе де дәрістерді тек қана қазақ тілінде беретін ЖОО оқытушыларын білуші едім. Орыс тілінде де дәріс берсе бұл оларға үлкен плюс болар еді, бірақ ондай мүмкіндіктері бола тұра олар одан керісінше ат-тонын ала қашатын. Неге? Өйткені тіл білу бір бөлек нәрсе, ал сол тілде оқушы мен студентті оқыту тіптен бөлек нәрсе. Шешім қабылдап жатқанда мәселенің осы қырлары ескерілді ме?

Келесіде, үштілдік жүйеге көшкен кезде қазақ тілі жаңа технологиямен оқытылады дейді. Қазақ тілін жаңа технологиямен үйрету үшін химия, физикаларды ағылшынға көшіру міндетті емес шығар. Осы екеуінің арасынан байланыс көріп тұрғам жоқ. Яғни бұл да аргумент емес. Ол ол ма, осы жаңа технологиямен оқытылады деген сөздер айтылып жатқан кезде министрдің өзі де сол кезде сұхбат берген екен. Соны кеше ғана қарап шықтым. Блогерлер жаңа технология деп жүрген технология шындығында әлі жасалмаған екен. Оны министр өзі айтып отыр, былай деп:
«… на сегодняшний день методику преподавания казахского языка надо радикально обновить. Работа идёт в двух направлениях: первое, мы разрабатываем новые технологии преподавания казахского языка, включая компьютеры, мобильные приложения для сотовых телефонов там и т.д. То есть когда всё это будет готово, мы покажем чтó будет в электронных учебниках там… Это — раз. И второе, мы собираемся подготовить десять, пятнадцать, может даже двадцать сильных методологов преподавания, и готовить их нужно за рубежом. У нас несколько глобальных центров таких методологов — Университет Гарварда, Гумбольда, университет в Израиле. Поэтому вот мы на сегодняшний день договариваемся, вот с некоторыми уже договорились, чтобы они наших молодых, талантливых методологов приняли на шестимесячные курсы, и после того как они вернутся, мы эти два направления соединяя, надеемся, что с 2017 года начнём в школах менять методику преподавания казахского языка и начнём это с русских школ".
Көріп отырғанымыздай, ешқандай методика да, технология да әлі дайын емес. Үштілдік жүйе арқылы (осыған дейін меңгерілмей келген) қазақ тілі енді меңгеріле бастайды, өйткені жаңа технология, анау-мынау деп, әлі жасалып шығарылмаған өмірде жоқ нәрсеге сенім арту, меніңше, орекеңдер айтпақшы паровоздың алдына түсіп жүгіруге ұқсап тұрған сияқты. Қалай ойлайсыздар?

Соңғы күндері кейбір блогерлер «үштілдік оқыту жүйесі болашақта орыс тілін ығыстыру үшін енгізіліп жатыр, ал соған қарсы боп жатқандар Ресейдің тапсырысын орындап жатыр» дегенді айта бастапты.

Жоғарыда ағылшын тіліндегі химия, физикалардың сапасы қандай болатыны жөнінде күмәнімді жазып кеттім. ШҚО, СҚО, Алматының орыстілді мектептеріндегі Марьванналардың ағылшын тілі курстарын өтіп алып, өз пәндерін енді ағылшынша оқытып жатқанын көз алдыма елестеткім-ақ келді, бірақ еш елестете алар емеспін.))) Меніңше, қағаз жүзінде, жоғарыға есеп берулерде «ағылшын тілінде оқытыбатырық» делінгенімен, іс жүзінде орысша жүреді ғой дейм. Ал қазақ тілінде оқытылатын тарих пәні болса, осы уақытқа дейін қағаз жүзінде оқытылып келген(!) қазақ тілі пәнінің қатарын толықтырады. Бұған күмәнім жоқ десем де болады, өйткені орыс мектептерінде Қазақстан тарихы пәні тіпті орыс тілінде де жақсы оқытылмайды, һәм орыс оқушылары да оны оқуға ынталы емес. Әрине, оқушылар барлық пәндерді дерлік оқуға ынталы бола бермейді деуге болады, алайда бұл жерде дәл Қазақстан тарихы пәнінің жағдайы өзгешелеу – әлгілер ол тарихты мойындамайды, ойдан шығарып жазылған деп біледі, өйткені бала үшін ата-аналардың әңгімелерінен естіген нәрселер, жалпы сол ортада айтылатын көзқарастар көп сенімдірек… («Оқымаса онда осы уақытқа дейін тарихтан емтихан, тестілерді қалай тапсырып келді?» дейтін шығар. Қазақ тілі мен ағылшын тілдерінен сүрінбей өтіп жатқанда, басқадан да солай өтуге болмайды дей аламыз ба?). Айтпақшы, мұғалімдерге ағылшынша үйрететін жаңағы курстарға қатысты мынадай ой кеп қалды. Ақыры курстар арқылы тілді басқа құйып қою мүмкін болса, ендеше орыстілді оқушыларды сондай курстардан өткізіп қазақ тілін бастарына құйып қоя салу әлдеқайда тиімді болмай ма?

Ұзын сөздің қысқасы, «осы жүйе арқылы ағылшын тілі орыс тілін ығыстырады» деп жүргендер негізінен қазақтар көп шоғырланған жерде өскендер ғой деймін, орыс психологиясынан хабарсыз адамдар. Орыстардың басым бөлігі қазақ тілін ешқашан үйренбейді – бұны оң құлақпен де, сол құлақпен де ұғып алғанымыз жөн. Мүмкіндік болса олар статус-квоны сақтап қалу үшін күреседі (бейбіт жолмен де, мүмкіндік туындап жатса(!) тіпті қарумен де). Ал ондай мүмкіндіктер жоқ болса, бұл елден не кетіп тынады, не қоғамнан оқшауланып өмір сүре береді. Мәселен, басқа ТМД елдерімен салыстырғанда Балтық елдерінде орыстілділердің (тілге, статусына қатысты) жағдайы әлдеқайда нашар – Латвия мен Эстонияда көбінің тіпті азаматтығы да жоқ, ал орыс тіліне біздің елдегідей статус берілмеген, және орыстардың басым бөлігі эстон мен латыш тілін білмейді. Сонда да олар ол елдерден көшіп кетіп жатқан жоқ. Соған қарағанда «елден кетіп тынуы» елдің экономикалық ахуалына тікелей байланысты ғой деймін. Жаңалықтардан оқып жатамыз, бізде соңғы жылдары орыстардың көшу қарқыны өскенін айтып жатады. Бұны экономикалық себептерден деп білемін. Ел ішінде тұрып жатқан орыстардың табиғи өсімі де қазақтардың табиғи өсім көрсеткіштеріне қарағанда төмен, қазақтардыкі жоғары. Және, өздеріңіз де білесіздер, туу көрсеткіші қазақтілділер жайласқан аймақтарда жоғары. Бұдан бөлек сырттағы қазақтарды қабылдап жатырмыз. Басқаша айтқанда, осы үрдіс жалғаса берсе болашақта тіл мәселесі өзі-ақ шешімін табар еді. Қазақшаға шорқақ қазақтар болса балаларын болашағы үшін қазақша оқытуға мәжбүр болады. Бәлкім мүмкіндігі барлары елден кететін де шығар. Бірақ ондай Тайчибеков сияқты «идейный мәңгүрттер» тым аз, яғни олардың үлесі роль атқармай қалады. Ал былайша, орыстілді қазақтардың басым бөлігі балаларының қазақ тілін білгеніне ынталы. Яғни осындай үрдістер бола тұра, ұсынылып отырған күмәнді эксперименттің қажеті қанша?

Жарайды, Марьванналардың буыны кетер, орнына ағылшын тілін білетін һәм сол тілде химия/физиканы оқыта алатын жаңа буын келер, сонда осы аралықта оқығандардың білімі не болмақ? Оны да қойшы, уақыт өте келе сапалы оқыту жүйесі қалыптасады дейік. Ол кезде оқушылар ағылшын тілін жетік біліп шығатыны сөзсіз. Министрдің айтып кеткені ақыры орындалар, қазақтардың ағылшыншасы жоғары деңгейге көтерілер. Ал қазақ тілінің жағдайы ше? Қандай болмақ? Химия, физика, бәлкім кейінірек тағы да сондай нақты ғылымдар ағылшын тілінде оқытылатын болар, сонда қазақтарда ғылым тілі дамуын тоқтатады емес пе? Қазіргі мүшкіл ғылым тілін ары қарай дамытудың орнына, бұл керісінше қылқындыру емес пе?

Жазба шашыраңқы боп кетті. Сонда да негізгі ойымды жеткізе алдым ғой деймін. Сонымен, «тобырдың» үштілдік оқыту жүйесін қолдамай отырған себебі осыда, құрметті элитный (хыхыхы) тобыр өкілдері.

Фейсбукте қазақтарға ұнап жатыр екен. Сөзін жазып қоюды жөн санадым.



Ғазизім

Әтіргүлдер (раушан гүлдер) ашты шырай
Қара! Күшку (зәулім үй мен) биллур (хрусталь) сарай
Жұлдыздар ішінде тәнһа (дара) ай
Ғазизімсің менің, менің ғазизім

Ләйлі жүзі маған маған бекер
Мәжнүн сөзі маған маған бекер
Шырын сөзі маған маған бекер
Фархад көзі маған маған бекер

Жұлдыздар ішінде тәнһа (дара) ай
Ғазизімсің менің, менің ғазизім

Мен шаһзада, күлме күлме, қара
Көзім саған көзгү (айна) маған қара
Періштелер ішінде сен ягонам (жалғызым)
Періштемсің менің, менің періштем

Шаһзадалар ішінде сен жалғызым
Шаһзадамсың менің, менің шаһзадам

Мына бетте мектеп формасы жөнінде айтыпты. Сонда айтылғандарға қатысты жазған пікірімді шамалы толықтырып жеке тақырып етіп шығара салуды жөн көрдім.

БҒМ

Форма білім берудің зайырлы сипатына сәйкес болуы тиіс, сондықтан «мектеп формасының үлгісі мен түсі классикалық стиль талабына сай болуы, біркелкі әрі ашық емес, ұстамды реңкте және үш түстен артық түсті араластырмай тігілуі тиіс

Ешбір заңда білуімше «Форма білім берудің зайырлы сипатына сәйкес болуы тиіс» деп жазылмаған. Бұны БҒМ неге сүйеніп мәлімдегені маған қызық болып тұр. «Үлгісі мен түсі классикалық стиль талабына сай болуы керек» дегенге қатысты. Орамал мен юбка етегінің ұзындығы осыған қайшы келмейді. Үйімнің жанында мектеп бар. Қыздардың юбкаларының ұзындығы әркімде әртүрлі болғанымен (біреуде тізеден жоғары, енді біреуде тізеден төмен), бірақ бәрінің формасы ортақ бір үлгідегі киім – клетка юбка, ақ жейде. Сондай-ақ сондай үлгіде киінген басында орамалы бар қызды да көремін – яғни етегі ұзын клетка юбка, ақ жейде. Орамалға бола сол оқушының киімін мектеп формасына сай емес деген пәтуа шығару дұрыс па?

Анти-орамалшылар «діни атрибутика» деген сөзді жаттап алыпты. Православтардың мойынға тағатын крестиктері діни атрибутикаға жатады. Ендеше «діни атрибутика» деп қақылдап қалғандар неге сол (көзге айқын көрініп тұратын) кейбір оқушылардың мойнындағы крестерді байқамайды? «Біз зайырлы мемлекетпіз» деп әлдекімдер оқушының мойнындағы православ крестигіне қарсы шығып жатса, мұнысы сөзсіз Конституцияда бекітілген демократия мен діни көзқарас бостандықтарына қол сұғу болып есептелер еді…

Хиджаб, ниқаб, бурка (киiзден я терiден жүнiн сыртына қаратып тiккен жеңсiз шапан), пәренжі, сикх сәлдесі мен иудей тақиясы («кит» деп аталады) сияқты белгілі бір діни конфессияға қатысты белгілері бар киім киюге тыйым салынады

— дей отырып, БҒМ өкілі хиджаб, ниқаб және т.б. киімдерге емес, шын мәнінде орамал менн ұзын етекке қарсы шығып отыр. Егер оқушылар шынымен де хиджаб, ниқаб, бурка, паранжа киіп келіп жатса, онда әңгіме басқаша болар еді. Бірақ, шындығы сол, хиджабпен күресушілер негізінен мектеп формасына сай киініп, бірақ қосымша орамал да таққан оқушылармен күресіп жатыр емес пе?

Айнұр Әбдірәсілқызы — ҚР Дін істері және азаматтық қоғам министрлігі Дін істері комитеті Дін мәселелері жөніндегі ғылыми-зерттеу және талдау орталығының директоры

Мектеп формасының да көтеріп отырған өзіндік әлеуметтік-тұлғалық жүгі бар. Біріншіден, кез келген форма белгілі бір мекемеге қатыстылықты білдіретіндіктен, тұлғаға сол мекеме алдындағы жауапкершілікті жүктейді. Екіншіден, форма – құқықтық қатынастар шегін айқындайтын бақылау құралы. Қарапайым мысалмен өрнектесек, мектеп формасындағы бала сабақ уақытында көше кезіп жүрсе немесе компьютер клубында ойын ойнап отырса, кез келген учаскелік полиция қызметкерінің оның мән-жайын сұрап, қадағалауға құқығы бар. Үшіншіден, біртекті форма мектеп жасындағы балалардың әлеуметтік тұрғыдан жіктелуіне, психологиялық қысымдардың орын алуына жол бермейді, яғни «бұлақ бастан бұлғанбас» үшін форманың сақталуы қажет-ақ.

Осы айтылған үш пунктіні де өте орынды айтылған деп, қол соғуға болар еді, егер оқушылар паранжа киіп, бастан-аяқ ислам мемлекеттеріндегідей киім киіп жатса. Алайда шындығында солай ма екен? Өзім көрген орамал таққан оқушы қыздардың да киімі мектеп үлгісіне сай екенін жоғарыда айтып өттім. Яғни орамалға бола сол өзім көрген оқушының киімінен оның мектеп оқушысы екені білінбей қалды десем бұным қып-қызыл өтірік болар еді…

Досай Кенжетай — философия және теология ғылымдарының докторы, профессор

Ислам дінінде адамдар жынысына қарамастан жаратылысынан тең болғандықтан әйел мен ер адамдарға білім алу бірдей парыз етілген. Бүгінгі жаһанданған дүниеде, зайырлы білім сапасы тұрғысынан еліміз басқалармен терезесі тең болу мақсатын ұстанады. Сондықтан, орта мектепте оқитын кез келген оқушыны дін атрибуттарын желеу етіп, мемлекеттік мекемеде оқшаулануына, даралануына, ерекшеленуіне жол берілмейді. Мектеп жасына жеткен барлық балалар мектептен білім алуы шарт дейтін болсақ, мектеп киіміне қатысты жаңадан бекітілген талаптардан ешкім аттап кете алмайды

«Бүгінгі жаһанданған дүниеде, зайырлы білім сапасы тұрғысынан еліміз басқалармен терезесі тең болу мақсатын ұстанады» деп не айтқысы келгені қызық болып тұр. Өйткені «зайырлы» деген ұғымды тудырған батыс өркениетінің бірқатар алдыңғы қатарлы елдерінде мектепке орамалмен келуге тыйым салынбаған – Британия, АҚШ, Швеция елдерінде. Діни атрибутика дегеніне қатысты жоғарыда жазып кеттім. Енді соңғы сөйлеміндегі ойына көз жгіртейік. «Мектеп киіміне қатысты жаңадан бекітілген талап» деп не айтқысы келіп отырғанын өзі де түсінбеген болса керек. Өйткені ешбір заңда ол жөнінде нақты жазылмаған. Мемлекет мектеп киімі мәслесін шешу міндетін мектептердің өзіне ақырын ғана ысырып жібере салды. Форма түрін әр мектеп өзі бекітеді. Осы орайда, діни атрибутика жөінде айтып, оқушы киімі мектеп талабына сай болуы керек деп отырған профессорымыз егер кейбір мектептер орамалға рұқсат беріп жатса, не дер еді?

Енді орамалға рұқсат етпеген мектептердің уставтарына келсек. Заң бойынша оқушы мектеп бекіткен киімге сай киінуі тиіс екен. Мектептер Қазақстан Республикасындағы оқу орындары болғандықтан және онда Қазақстан азаматтары білім алатын болғандықтан, мектептер өз уставтарын ҚР Конституциясына қайшы келмейтін жолмен жазуы міндетті. Егер мектептің ішкі уставы (немесе тіпті қандай да бір заң) Конституцияда бекітілген нормалар мен принциптерге қайшы келіп жатса, онда мәселені шешу барысында Конституция талаптаы жоғары саналады. Мектеп уставы Атазаңнан биік емес. Атазаңға қайшы ережелер қайта қарастыруды талап етеді.

Мұхитдин Исаұлы — теология ғылымының докторы, исламтанушы

Мектеп – киелі орын. Бүгінгі таңда мектептің киім формасы «хиджабқа» сәйкес келмейді деп, бүлдіршін сәби баланы Алланың ең маңызды парыз еткен ілімінен айыруға болмайды. Баланы мектепке жібермей «жаһил» ету, яғни қараңғы, надан ету – ең үлкен күнә. Ілім алмаған ұрпақтан күні ертең «жаһил», қараңғы қоғам шығады. Біз осыны мықтап түсініп алуымыз қажет

Дін бойынша керемет білгір емеспін. Сонда да ең маңызды бес парыз ішінен бұндай пунктіні естімеппін. Әрине, бұл жайт білім алуды қажетсіз нәрсе етеді демеймін. Бұл жерде исламтанушының ең маңызды парыз дегеніне таң болып отырмын. Ең үлкен күнә деп көрсеткен нәрсесі де біртүрлілеу екен. Ең үлкен күнә Құдайға серік қосу емес пе еді? Осы уақытқа шейін мен басқа ағымның жетегінде жүргендерді тыңдап, солардың материалдарын оқып келгенмін бе, әлде исламтанушы өртеп отыр ма? Егер біріншісі болса, онда ҚМДБ адасып жүр ме?

Айдар Әбуов — философия ғылымың докторы, профессор

Бұл, ең біріншіден, мемлекеттің әртүрлі этникалық және конфессиялық ерекшеліктерге ие азаматтардың ортақ білім алуына жағдай жасау қажеттілігінен туындайды. Егер мемлекет белгілі бір діннің мүддесіне басымдық берер болса мұндай жағдай басқа конфессияларды ұстанушыларға әділетсіздік болар еді. Ал екінші жағдайда, яғни барлық конфессия өкілдеріне білім беру мекемелерінде киімге қатысты толық таңдау беріліп, еркін форма ұсынылатын жағдайда әрбір конфессия өкілдері өздерінің өзіндік ерекшеліктерін көрсетуге тырысып, оқушылар арасында қайшылықтықты қарым-қатынас орын алған болар еді. Мектеп формасына қатысты бекітілген жаңа талаптарға жекелеген діндар азаматтардың біржақты сыни пікір танытуы көрініс беруде. Мұндай сыңаржақ көзқарас ұстануды қате деп санаймын, өйткені әрбір діндар азамат өзінің діни сеніміне барынша құрметпен қарайтын мемлекеттік органның ұстанымдарына түсіністік танытып, өз бойындағы рухани-адамгершілік қағидаттарды жетілдіруге және толық білім алуға талпынуы тиіс. Ең бастысы, бұл талаптар мектеп оқушыларына ғана қойылып отырғанын ескеруіміз қажет

Мектеп үлгісіне сай киініп, тек орамл ғана тақса, оның паранжа, хиджаб, ниқаб емес екенін айтып кеттім. Келесі ойларын қарастырсақ.
Әртүрлі этностар мен конфессиялар туралы сөз қозғаған кезде, ең алдымен мынаны естен шығармаған абзал. Қазақстан Республикасы адам тұрмайтын иесіз елсіз территорияға әртүрлі ұлттардың келуі арқылы құрылған жоқ. Бұл жерді қазақтар иелік етті, мемлекет құраушы ұлт – қазақтар. Тарихи тұрғыда қазақтар батыс әлемінің емес, ислам әлемінің бөлігі болып келді. Күллі қазақ хандарының толық есімдерінің мұсылманша болғаны, тілімізде араб сөздерінің көптігі, жалпы мұсылман дінін ұстануымыз осының айғағы. Батыстың бірқатар зайырлы мемлекеттерінде мектептегі орамалға тыйым жоқ екнін жоғарыда айтып кеттім, дегенмен Франция сияқты кейбір елдер тыйым салды. Оның бұл әрекетін ұнатпағандар тек ислам әлемі өкілдері ғана емес, сол батыс әлемінің өкілдері де онысын құқықбұзушылық деп айыптады. Дегенмен француз билігі бұл әрекетін былай дәйектеді: Франция тарихи тұрғыдан европалық, христиан әлемінің бөлігі екнін айтып, өз құндылықтарын алға тартты. Көршілес Ресей де зайырлы мемлекет, бірақ тарихи тұрғыдан ислам әлеміне жататын Ресейдің Шешенстанында ешкім орамалмен күресіп жатқан жоқ. Өйткені сол өңірдің спецификасы ескерілген. Бұны не үшін айтып отырмын, әртүрлі конфессия мен ұлттар туралы айтқан кезде бұл елдің иесі қазақтар екенін естен шығармаған жөн. Мысалы, біздің мешіттерде азан дауыстап оқылады. Азанның үнін естігенде жыны қозатын кейбіреулер осы үшін шағымданды. Олардың шағымы неліктен қанағаттандырылмады деп ойлайсыз?
Өйткені мемлекет құраушы ұлт — қазақтар, ал қазақтар тарихи тұрғыда ислам дінін ұстанады. Сол секілді орамал мәселесіне тым қатты көңіл бөліп, құлақтан сүйреп проблема жасау, меніңше, дұрыс емес.

Бұны мына сілтемедегі qamshy.kz/Home/show/8911 мақалаға қатысты жазып отырмын.

Былай депті:

1. Алаш алаш болдым деген кезең. 500 жылдай бұрын. Алты алаштың бір бұтағы — қатаған руын қырған кім? Қалған бес Алаш емес пе? («Ей, Қатағанның хан Тұрсын,… есігіңе келіп тұр, шашқалы тұр қаныңды, алғалы тұр жаныңды» — Марғасқа жырау.). Мағауинге сенсек, арбаның күпшегінен бойы асқан қатағандық еркеккіндікті түгел қырылған. Қырған. Қазақтың ханы Есім хан және оның қазақтың өзге бұтағынан жиналған қалың аламаны геноцид жасаған. Еркегін қырып, әйелін күң, баласын құл еткен. Өз бауырының. Қалмақтың, ойраттың баласын емес. Иә, ол заманды да ақтап алатындар табылар. «400 жыл бұрын, ондай-мұндай, Шыңғыс тұқымы, о кезде солай еді, қатаған Тұрсын хан сепаратист болды, бәлду-бәлду» дегендей. Бірақ, оған ерген мыңдаған жұрттың не жазығы бар еді? Сондықтан, мойындап қоялық, біз мемлекет болып хандық құрған заманда-ақ өз бауырын, туыс тайпаны тұтас қырып тастай алған, геноцидке барған жұртпыз. Ақ түйеге мінген Асан Қайғының соңынан ерген «Ақ қаз» сипатты періште кейіпті лирикалық халықты елестетпей-ақ қоялық.

Тұрсынхан сепаратист болып қана қойған жоқ. Есімхан мына жақта қалмақпен әлек болып жатқанда, Тұрсынхан ана жақтан Есімханның ордасы Түркістанды келіп шапты – халқын қырды. Автор Тұрыснхан осы әрекетін жалғыз өзі жасады деп ойласа керек, «жұртының не жазығы бар еді?» дегеніне қарағанда. Бір жақтан қалмақ жағадан алып жатқанда, екінші жақтан Тұрсынханның жасаған шапқыншылығына жалғыз Тұрсынханның өзі айыпты болса, онда Есімханның опасыз сепаратистерге көрсеткен жазасы да жалғыз Есімханның өзіне тиесілі болмай ма? Яғни, автордың логикасын жалғастырсақ, Түркістанды шабуда қатағандар жазықсыз болып, тек Тұрсынның өзі ғана кінәлі болса, онда дәл солай Есімнің жазалау шаралары үшін де қалың қазақты айыптамай, жалғыз Есімді айыптау керек болады. Авторымыз бұны ескермепті.

Сосын автор айтқандай қатағандар түгел қырылған жоқ. Бүгінде Ташкент қазақтарының негізгі бөлігін шаншқылы руы құрайды. Міне сол шанышқылылар қатаған тайпасының ішіне кіретін бір ру. Жалпы, қатағандар бүгінде өзбектердің де арасында бар және саны жағынан ең көп тайпалардың қатарында (иә-иә, өзбектердің де бір бөлігі қазақтар секілді руға бөлінеді, көбі бұны біле бермейді). Автордың айтып отырған заманында қазақ хандарының қарамағында болған тайпаларды бүгінде біз қазақтар деп айтамыз, ал өзбек хандарының қарамағында болғандарды өзбектер деп айтамыз. Ол заманда бүгінгідей ұлттардың айқын бөлінуі болмаған. Сондықтан «қазақ өз қазағын қырды» деуден бұрын осы жәйтті ескерген жөн. Дегенмен, келісем, ол кезде өзбегі де, қазағы да діні мен тілі ортақ жұрттар еді. Бірақ сол кездегі әдеттерге бүгінгі заманауи көзқараспен баға беру қаншалықты орынды? Ол заманда кез-келген билеуші дәл жоғарыдағы аталғандай жағдайда егер қолынан келіп тұрса Есімханның қолданған шарасын қолданар еді. Басқа жұрттарда да ондай мысалдар жетерлік. Енді сонысына қарап, ол ұлттарға «сен баяғыда үйткенсің-бүйткенсің» деп, ғасырлар бұрынғы (жаңа замандағы емес!) бір оқиғаны көрсетіп бүгінгі терминологиямен «сен геноцидке барған жұртсың» деп отырсақ, нағыз қуғынбайдың өзі болар едік. Автор дәл сондай тірлікпен айналысып отыр.

2. Мақұл, бері кеттік. Шамамен, 300 жыл бұрын. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» дәуірі. «Жоңғар деген жалмауыз келіпті, бейқам жатқан, бейбітшілік сүйгіш, ересен момын, кінәсіз жұртты шауыпты» деген миф. Әдемі, өтірік һәм жылымшы миф. Құдды сол жоңғар деген «бабай-жұрт» аспаннан түскендей. Олар біздің өте жақын туыс, тұрмысы бірдей, діні мен тілі ғана аздап бөлектеу халық еді. Сыймадық. Малымыз сыймады, кеудеміз, кегіміз маза бермеді. Бүгін ол жұрттың жұрнағы кино түсіре алмайды, әйтпесе қазақ деген «қанішер жұрттың» жоңғар ауылын қалай өртеп, малын айдап алып, қызын бөктеріп әкетіп, ұлын құлдыққа салғаны жайында қанша картина түсірген болар еді. Жарайды, соғыстың аты соғыс, екі жақ та қарап қалмады дейік. Алайда, Қаратауға дейін босып, жол бойы мәйіті шашылған қалың қазақ түгелдей жоңғар қылышынан өлді ме екен? Босқан жұрттың аштыққа ұшырамағанына, індет пен дерттен, қатігездік пен ішкі шапқыннан да қырылмағанына кепілдік бере аласыз ба? Рухани кемел, бірлігіміз ғажайып, керемет жұрт болсақ, неге жеңілдік, неге Сарыарқаны қиып, тастап, босып кеттік? Арқа мен шығыстағы көп рулар елу жылдан соң ғана өз атамекеніне оралды. Қытай арғы жақтан жоңғарды тоздырған сәтте біз де жеттік батыстан. Қырғынның көкесі сонда болды. Рас, ата кек дерміз. Алайда, ол жұртты да геноцидке ұшыратқанның бірі біздің бабалар еді. Қайда әлгі, «біз деген мал баққан елміз, өз-өзімен тыныш жатқан елміз...» деп келетін қанатты сөздер?

Негізі, бірдеңе жазар алдында сол туралы біраз ақпараттанып барып жазған дұрыс. Шығысқа қарай жоңғар жеріне шапқыншылық жасаған қазақтар емес, керісінше шапқыншылық шығыс жақтан қазақтардан басталып жолай жатқан көптеген халықтарға жасалды, жоңғарлар тарапынан жасалды. Бұны мен ойлап тапқан жоқпын. Бұны атақты тарихшылар (тек қазақтардың тарихшылары ғана емес!) жазып кеткен, сол замандарда жазылып кеткен қытай, орыс, мұсылман деректерін негізге ала отырып жазған. Бұны жоққа шығарғың келсе, нақты құжаттарға сүйене отырып жазарыңды жаз. Алайда авторда ол жоқ – бос сөздер ғана.

Жалпы, тарихтың әр кезеңіне қарасаң, дәл осы аймақта шапқыншылықтардың бағыты шығыстан батысқа қарай болғанын көреміз – ғұндар да, одан кейінгі Түрік қағанаты да, Шыңғысхан да, кейінгі жоңғарлар да – бәрінің бағыты шығыстан батысқа қарай болған. Соған қарағанда, ертеректе қазіргі Монголия тұрған жерде жасағандар үшін өз жерлерінен көрі бергі жақтың жерлері көбірек тартымды болған ғой деймін – жайылымдары, шаһарлары, Жетісу, Еділ-Жайық аймағы, Арқаның жайылымдары, Орта Азия шаһарлары, климаты жағынан.

Айтқандай, жоңғарлар да өз жерлерін қанағат тұтпай – жер, жайылым жетіспей – бергі жаққа шапқыншылық жасады. Күллі бүгінгі қазақ жерін ғана жаулап алып қана қоймай, ноғайды, башқұртты, татарды, Солтүстк Кавказ халытарын, түркіменді де шауып, Ташкент, Сайрам, Таразды алып, тіпті Самарқанды шапқан кездері де болған. Бұл шапқыншылық ноғай, қарақалпақ пен қазақтарға тіпті ауыр тиді. Автор былай дейді: «Рухани кемел, бірлігіміз ғажайып, керемет жұрт болсақ, неге жеңілдік, неге Сарыарқаны қиып, тастап, босып кеттік?». Баланың сөзі сияқты екен. Балақай, өмірдің заңдылығы солай – бірде жеңесің, бірде жеңілесің. Негізі руханилік халықтың басқа бір халықтан жеңілгенімен немесе жеңгенімен белгіленбейді. Сол сияқты қанша жерден тұтас бірлігі жарасқан ел болсаң да жауыңның әскері егер мықты болса, одан сөзсіз жеңілесің. Жалпы, «бірлігіміз жарасқан елміз» деген ол қазіргі замандағы ұранымыз. Бұл ұран бүгінгі еліміздегі бірлікті дәріптеу үшін, ұлттар достығын насихаттау үшін айтылады. «Неге жеңілдік?» дегеніне қарағанда автор все таки жоңғар шапқыншылығын мойындайтыны көрініп тұр. Ендеше автордың «қазақ жоңғарды оңдырмады» дегеніне қайта оралсақ. Қазақтар тек өз жерін азат етті. Шапқыншылықпен келген жоңғарды расында да оңдырмады. Бірақ Жоңғарияны жойып, халқының 90 пайызын қырып тастағандар ол қытайлар. Бұны да мен ойлап тапқан жоқпын. Бұны тарихшылар нақты тарихи деректерге сүйне отырып жазып кеткен.

Енді бір сөзінде автор былай депті: «Жарайды, соғыстың аты соғыс, екі жақ та қарап қалмады дейік. Алайда, Қаратауға дейін босып, жол бойы мәйіті шашылған қалың қазақ түгелдей жоңғар қылышынан өлді ме екен? Босқан жұрттың аштыққа ұшырамағанына, індет пен дерттен, қатігездік пен ішкі шапқыннан да қырылмағанына кепілдік бере аласыз ба?»

Авторға. Ендеше сен соны нақты құжаттармен дәлелде. Сосын барып жаз. Әйтпесе мына сөзің «Сталин «атылсын» деп қол қойған құжаттардың подделка емесігіне кепілдік бере аласыз ба? Қол қойып жатқан кезінде сіз оның жанында шырақ ұстап тұрып па едіңіз?» деген сияқты екен. Яғни бұлай (ешқандай нақты дәлелсіз) кез-келген нәрсені жоққа шығаруға болады. Жалпы, аштықтан қырылған кез кітаптарымызда «аштықтан қырылды» деп, обадан қырылған кез «обадан қырылды» деп жазылған. Бәрін бір ботқаға араластырып отырған тек сен ғана сияқтысың.

Автор жазбасының үшінші пунктінде былай деп сұрапты: «Неге сол кезеңде рухани тұтас, бекем жұрт екеніміз рас болса, Ресей империясымен лайықты, тасқа басылған өркениетті келіссөздер болмады? Елді сақтаудың ішкі-сыртқы, элитаралық келісімдері неге жасалмады? Территориялар, құқықтар мен шарттар неге белгіленбеді?»

Балақай, ол кезеңде қазақ елі рухани тұтас, бекем жұрт болды деп саған кім айтып еді? Қай жерден оқыдың? Сілтеме бере аласың ба? Өзің ойдан шығарып алдың, солай ма? Ол кезең, бүгінгі тілмен айтқанда, кризистік кезең еді. Сосын, сен айтқандай, келісім-шарттар болмады емес, болды. Мәселе, келісім-шарттардың болмағанында емес, сол болған келісім-шарттардың жиі бұзылуында еді – күштінің тарапынан, әрине. Нәтижесінде – соғыс. Қылышпен зеңбірекке шапты деп налисың. Біле білсең, балақай, сол Исатай-Махамбет, Кенесары, Сырым, Амангелділердің зеңбірекке қылышпен шабуының арқасында, және басқа да қазақ даласындағы көптеген сондай көтерілістердің арқасында бүгін біз ел болып отырмыз. Ресей империясының құрамында, одан СССР заманында бүгінгі Ресей территориясын мекен еткен қаншама халықтардың (Мәскеудің саясаты арқасында) жоқ болып кеткенін автор біле ме екен? Автордың ойынша, Мәскеу сол құрдымға кеткен халықтарға көрсеткенін бізге бір бауыры бұрып тұрғанынан көрсетпей аман қалдырған ба екен? Жоқ, әрине. Көтерілістер Мәскеудің бас ауруы еді (оларды басу қаншама қаражат, күш жұмсалатын, сыртқы соғыстарға кедергі келтіретін). Мысалы, Ресей империясының Бірінші Жаһан Соғысында жеңілудегі бір себебі ел ішінде қазақ-қырғыздардың бас көтеруі еді. Егер зеңбірекке қарсы ең болмағанда қылышпен де шаппай үнсіз отыра бергенінде қазақтар да Ресейдің құрамына кіріп жоқ болып кеткен халықтардың тізіміне енер еді.

Автор Кенесары қырғызды қырғыз болғаны үшін шапқандай етіп жазыпты. Кенесары өзіне қосылып Ресейге қарсы тұрмағанның бәрін шапты – қырғызды да, қазақты да. Егер ұрыс алаңынан қашқандарды атуға бұйрық болмағанда, кім біледі, бәлкім фашистік Германияны советтер жеңе алмас па еді. Сол сияқты Кенесары да жауына қарсы тұрудан бас тартқандарды шапқан.

Еңлік пен Кебекті айтып басталатын абзацына қатысты. Балақай, мынаны жадыңда тұт, қазақтар да басқа халықтар секілді идеал емес. Идеал қоғам әлемде тіпті жоқ. Мәселе қазақтарда емес, сенде секілді, өзіңмен-өзің күйіп пісіп отырған. Неғұрлым идеал қоғамның жоқ екенін тезірек түсінсең, соғұрлым жүйкеңе жақсы болады. Автор қазіргі заманда отырып алып өткен ғасырлардағы оқиғаларға байланысты мынадай сұрақ қояды: «Қалқаман-еңлік-қодарлардың қылмысы садақпен атып, ат құйрығына байлап, таспен шөкелейтіндей қылмыс па еді?». Автор бауырым, әр заманның өз әдеттері, заңдары бар. Мәселен, болашақта сенің пәленбайыншы ұрпағың былай деп налып отыруы мүмкін: «неге қазақтар гомосексуализмді жаман көрді, гомо-транссексуалдардың қылмысы оларды келемеждеп, ұрып-соғып, сол ұрғанын видеоға түсіріп интернетке тарататындай қылмыс па еді?» деп налып отыруы бек мүмкін. (Дегенмен гомоларға қарсы жасалған осы әрекеттер біздің қазіргі заңдарымызға сай болмауы мүмкін. Сонда да тек қазақтар ғана емес, қазақстандықтардың басым бөлігі сол әрекеттерді құптайтынына сенімдімін). Ал автордың тізіп кеткен оқиғаларындағы жазалардың барлығы дерлік сол замандағы заңдар бойынша кесілген жазалар еді! Сол қоғамдағы өз заманына сай жазалар.

Келесі абзацында автор Абай туралы айтып келіп, соңында былай дейді: «Яғни, біз бір 120-ақ жыл бұрын да қамсыз, қарекетсіз, асылын қадірлей алмайтын, шығармашылық пен ғылымды бағаламаған қараңғы жұрт болдық. Рухани кемел болғанымыз, сандырақ»

Авторға:
Ғылым-образование жағынан артта болғанымызды біреу терістеген бе еді? Еш жерде қазақтарда ғылым керемет еді деп жазылмаған сияқты еді. Ендеше мына сұрағың не? Жалпы рухани кемел болу мен сауатты-оқыған болу екеуі бір нәрсе ме? Жоқ, әрине. Адам ғылым түгілі, бір әріпті де білмейтін болуы мүмкін, бірқ рухани бай болуы да мүмкін. Университеттік дәрежелері бар керемет академик болуы да мүмкін, бірақ рухани кедей болуы да мүмкін. Сондықтан автордың «ғылым-білімді бағалай алмадық, сондықтан рухани кемел болғанымыз – сандырақ» дегені автордың басында ботқа қайнап жатқанынан басқа ештеңені де аңғарптайды. Жалпы, «рухани кемел болдық» дегенді автордан естіп отырмын. Кім қай жерде солай дегеніне сілтеме берсеңіздер. Тіпті біреу расында да солай деген болса да, сол сөзге бола осыншама шүйлігіп, тарихтан сөз қозғаған болып бәрін ботқа сияқты араластырып бірдеңені дәлелдемек болып жазба жазу деген енді… қырт адамның тірлігі.

Төртінші пунктіге қатысты. Заманауи қарумен қаруланған полктен жеңілсе ол рухани дамыған асылтекті ұлт болмағандығымыздан емес, ғылым мен техникадан артта қалуымыздан. Бұған рухани кемел, асылтекті болудың немесе болмаудың қатысы жоқ. Бір нәрсені екінші бір басқа нәрсемен шатастырып отырсың. «Миллиондап аштыққа ұшырағанда әлемдік баспасөзге геноцид туралы фото-дәлел-айғағымен хат жеткізетін сауатты бір тілшінің болмауы» депті. «Әлемдік баспасөзге» дейді, 30-шы жылдардың басында)))). Балақай, Біріккен Ұлттар Ұйымының 1945 жылы құрылғанын білесің бе? Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы болса тек 1948 жылы қабылданды. Сосын КСРОның қандай жабық мемлекет болғанынан хабарсыз сияқтысың. Қысқасы, бұл жөнінде көбрек оқуың керек. Ал репрессия кезінде бауырын ұстап бергендер болса, ондай сатқындар барлық халықта және барлық уақытта болған, бола да береді. Сатқындарға қарап күллі халықты жаман деу дұрыс емес.

Сөзінің соңында была депті: «Біз өзге елден ерек те емеспіз, өзге елден кем де емеспіз. Барлық жұртта «шкафтағы скелет» бар, бізде де солай»

Біреу бізді өзге жұрттан ерек деген бе еді? Әлде қазақтар идеал халық депті ме? Бұл баланың қиялына «қазақтар өздерін өзгеден ерекпіз деп жатыр» деген ой салып, жүйкесін тоздырып жүрген кім болды екен? Жоғарыда жазғанымдай, тіпті біреу расында да солай деген болса да, сол сөзге бола осыншама шүйлігіп, тарихтан сөз қозғаған болып бәрін ботқа сияқты араластыру дұрыс па?

Сонымен, бұл жазбаның авторы шынымен де Қасым Аманжолұлы ма екен? Меніңше, ол емес. Онымен жеке таныстығым жоқ, бірақ ол кісі бұндай қыңыр тірлікпен айналысатын адам болмаса керек. Жеке танитындарыңыз болса, онымен хабарласып, анық-қанығын біліп берсеңздер жақсы болар еді.

Жарайды, авторы кім болса, о болсын. Онысы аса маңызды да емес. Түсінгенім, автордың қытығына тиген нәрсе – «рухани кемел, біртұтас елміз» деген секілді сөздер болса керек. Соны терістеу үшін осы жазбасын жазған секілді. Бірақ артық қылам деп, тыртық қылып қойған, дәлірек – қуып кеткен, «рухани кемел болсақ, неге жоңғардан жеңілдік?», «рухани кемел болсақ, неге аштықтан қырылдық, неге соны әлемдік баспасөзге жеткізе алмадық?», «рухани кемел болсақ, анау баяғыда неге үйтті, анау неге бүйтті?» және тағы сондай сияқты баланың сөздері. Расымен де жас боз бала болса, бұл қылығы кешірімді болар ма еді. Бірақ автор жас бала да, боз бала да емес, сотқалдай тепсе темір үзетін жігіт болса ше, ал істеп отырған қылығы мынау.

Ара-тұра «туылуға» қарсы шығып жатқандарды оқып қаламын.

Сөзінің растығын дәлелдемек болып тіпті қуып кетіп жатқандар да бар. Былай деп:
*«Туылу» дұрыс емес. Егер туылу десек, онда өлуді де «өлілу» дейміз бе?* — деп лағып кетіп жатқандар да бар екен. Соларға:

Жоқ, олай демейміз. Баланы анасы туады. Бала анадан туылады. Ал адам өлгенде оны анасы (немесе әкесі немесе басқа біреу) өлмейді ғой. Өзі жасы жетіп өледі (егер біреу оған дейін өлтіріп қоймаса). Сондықтан «өлді дегенді өлілді дейміз бе?» деп лағуға еш негіз жоқ. Екеуі екі түрлі құбылыс. Біріншісінде ана мен бала, екіншісінде екі адамның болуы міндетті емес.

«Бала туылды. Анасы оны туды» десең, «ана тумайды, ана баланы табады» деп тағы да басқа бір жаққа айдап әкете жөнеледі. Жарайды, олай болса, мысықтар туралы айтайықшы. Ұрғашы мысық марғауын туды. Ал енді марғаудың дүниеге келуін не деп айтасыңдар? Ол да туды ма? «Марғау туды, ұрғашы мысық оны туды». Сонда екеуі де туыпты. Қате. «Марғау туылды, ұрғашы мысық оны туды» – десек бәрі де түсінікті бола қалады.

Жаңағы айтылған «әйел тумайды, табады» дегенге қайта оралсақ. Иә, тура айтпай, басқаша сөздермен жеткізу қазақтарда бар. Мәселен, өлген адамды «өлді» деп айтпай «қайтыс болды», «одүниелік болды», «көз жұмды» деп айтады. Осыған қарап «өлу» сөзі адамға қатысты айтылмайды десек қателескен боламыз. Еске түсіре берсек, осылай тура айтпастан басқаша жеткізу мысалдарын көптеп кездестіруге болады.

Мұхтар Мағауинның осы туралы жазғанын көзім шалып қалды. «Арғыдағы мың жылдық эпостарымызды айтпайық, қазақ әдеби нұсқалары таңбаға түскен соңғы екі ғасыр бойы… Абай… Шәкәрім… Мұхтар Әуезов… Мысал келтіріп, дәлелдеп жатудың өзі артық болар еді...» деп келіп мысал келтіреді. Күлкім келгені «Арғыдағы мың жылдық эпостарымызды айтпайық...» деген жері. Бейне бір «туды деп сөйлегені талас тудырмайтын мың жылдық эпостарды айтпай-ақ мына соңғы ақын-жазушыларымызды-ақ мысал ретінде қарайықшы» деген секілді айтыпты. Қайта дәл сол мыңжылдықтардан мысал келтіріп жіберсе қатып кетер еді. Керісінше, бұл кісінің сол мыңжылдық деректерден мысал келтіре алатыны күмәнді. Атап өткен ақын-жазушылары, жалпы қазақ тілінде алғашқы боп бірдеңе жазған адамдар негізінен солтүстік, орталық, шығыс Қазақстаннан болған. Яғни әдеби норма ретінде сол алғашқы жазғандардың тілі қабылданды. Аталған өңірлердің адамдары ананың баланы дүниеге әкелуін де, баланың анадан шығып дүниеге келуін де бір сөзбен айтып кеткен. Оңтүстіктегілер болса, «туылды» деген сөзді бұрыннан қолданады. Дәлірек айтсақ, дұрыс формасын сақтап қалған осылар. Мұхтар Мағауин бұл сөзді бес-алты жыл бұрын пайда болды депті. Олай емес. Бәлкім, бес-алты жыл бұрын естіген шығар. «Бұрын естімегем, значит ондай сөз болмаған» деген принциппен қорытынды шығарса керек.

Сонымен не істеу керек? Ештеңе істемеу керек. Бәрін осы қазіргі күйінде қалдыру керек. Әдеби нормаға еніп кеткен қате нұсқадан енді құтыла алмаймыз. (Ендігіде оны қате деп те айтуға болмайды, негізі. Уже қате емес). Бір жақсысы, ешкім ол нұсқадан құтылайық деп жатқан жоқ (оңтүстіктің халқы кең ғой, негізі). Ал қолданыста бар «туылу» сөзіне атойлап қарсы шығып шаш ағартудың да қажеті шамалы. Өйткені, біріншіден, бұл сөз бұрыннан қолданыста бар. Екіншіден, логикасы бар. Үшіншіден, бастапқы дұрыс нұсқа осы.

Сондықтан бетжыртысқанды қойыңдар. Ұят болады.