Не қаптады жау ма, дау ма? Құдай сақтасын жау да, дауда қаптамасын. Қазақта кино комедиялар қаптады. Сапалысы бар, сапасызы бар түсіріп жатырмыз. Мүмкін көреде беру керек шығар түсіріп жоғарғы деңгейге жету үшін. Басқа бағытқа бұрып туындылар жасап жатқандарда жоқ емес. Мюзикл түсіріп көрді, ужастик те болды, жаныңды тебірентіп жылатуға тырысқандары да баршылық. Пікір əзірге елу де елу. Болмаған бағытты қолдай алмай жатқандар да, керек бағытын таңдай алмай жатқандарыда бар. Сіз бен бізден сұралатыны жалғыз нəрсе көріп бағасын беру.
Барлығына қуана қараймын. Кезінде «біз кино түсіре алмаймыз, қазақта бір кино шықса соны 10 жыл бойы қайталап көрсете береді басқа түсірмейді» деген пікірлер көп еді. Қазір шүкір əр айда отандық киноның кемінде екеуі жүріп жатады кинотеатрлардан. Барыңыз да тамашалаңыз. Бірақ əттегенайы бар. Қайтейін бір кемшілік айтпасақ тұра алмаймыз. Бізде қазақ киносының қазақша нұсқасы жоқ. Болғанның өзінде аударма. Бір сөзді естігенде күліп едім «Тек Қазақстанда қазақтар кино түсіріп оны қазақшаға аударады» деген. Сөйтсем астары жылатарлық пікір. Ащы шындыққа əзіл қосылып əдемі айтылған. Қазақша нұсқасын көрейін деп барсаң таба алмайсың. Орысша түсінбегейтін надан болғандықтан емес, тілін құрметтер адам болғасын айтып жатқаным. Көреріміз бен келесі ұрпаққа сапалы береріміз көп болсын. Келесі қазақша киноларды асыға күтеміз.

Фильм қазіргі әлеуметтің бойында кездесетін қайшылықтар, адамдардың бір-біріне деген сезімдерінің, сенімдерінің жоғалуы, сатқындық, ата-анаға деген құрметтің өз дәрежесінде көрсетілмеуі сияқты түрлі тақырыптарды қозғайды. Туған ағасы Біржаннан қапыда айырылып қалған Рүстем енді әмеңгерлік салт бойынша жеңгесіне үйленеді. Дүниеден ерте өткен әкесінің шеберлік өнері Рүстемге дарыған. Оның жасаған сандықтары қолөнер туындысындай көркем, бірақ жанұяның ауқатты өмір сүруіне жете бермейді. Кейіпкерлердің жан күйзелісі, өмір өткелдерінің сан қилы сынақтарынан өтіп, ең соңында отбасын сақтап қалуы әр көрерменге ой салары сөзсіз.

Эфирге шығатын уақыты: 21:35 Ұзақтығы: 42 минут

Ұлттық арнадан онлайн көру

Дерек: Бұл шағын әңгіме 1994 жылы жарияланды. Алпысыншы жылдары жарық көрген «I've Got to Get Away» («Бұл жерден шығуым керек») әңгімесінің өңделген нұсқасы.

***

Селк етіп оянды да, кім екенін, мына әскери зауытта не істеп жүргенін есіне түсіре алмады. Есімін де білмейді.

Зауыт үлкен екен. Іші толы қару құрастыруға арналған, зырыл қаққан жол-жол конвейер. Жиналып, бұралып, құрылып жатқан детальдардың сақылдаған дауысынан құлақ тұнады.

Көзі түскен қораптан дайын болған тапаншаның бірін алды.

Дәл алдында тоқтап қалған станок тұр. Сірә, жұмыс орны осы болса керек.

Тапаншаны ойланбай қолына ала салған сияқты.

Тар көпірдің бойымен зауыттың екінші басына баяу басып кете барды. Оқ-дәрі жинап, оны қорапқа салып тұрған біреуді көрді.

«Мен кіммін?» — деді бұл тілі тұтығып.

Анау үндемеді. Басын да бұрып қараған жоқ, белгі де бермеді.

«Мен кіммін? Кіммін мен?» — бар даусымен айқайлады. Алып ғимараттың іші жаңғырыққа толып кетті. Ештеңе өзгерген жоқ. Станок басында тұрған басқа адамдар бұған мән бермей жұмыстарын істей берді.

Бар күшімен оқ жинап тұрған еркектің басынан салып қалды. Сүйек күтірлеп сынды, жұмысшы екбетімен құлады. Қораптар шашылып қалды.

Бұл бір патронды жерден көтеріп алды. Калибрі келеді екен. Тағы бірнешеуін алды.

Үстіде біреу жүр. «Кіммін мен?» — деді бұл жоғары қарап, жауап күтпестен.

Төбедегі еркек бұған көз тастады да, бірден кері жүгірді.

Тапаншасын көтеріп, атып-атып жіберді. Еркек тізерлеп барып құлады, бірақ өлер алдында қабырғадағы әлдебір қызыл түймені басып үлгерді.

Сирена шыңғырып сала берді.

«Қанішер! Қанішер! Қанішер!» — деп бақырды дауыс зорайтқыштар.

Жұмысшылар бас көтерген жоқ. Оқ-дәрі қаптап, қаруларын құрастыра берді.

Бұл шудан құтылғысы келіп басы ауған жаққа жүгірді. Есік көріп қалып, соған бет алды. Бірақ жетіп үлгермеді, есік сарт етіп ашылды, ар жағында форма киген төрт адам тұр екен. Мұны әлдебір түсініксіз энергетикалық қарудан атқылады. Ызылдап зарядтар дәл жанынан өтті. Бұл үш оқ шығындады. Төртеудің бірі қаруы салдырлап, гүрс құлады.

Кері жүгірді. Тағы бір есіктен тағы бір топ адам шыға келді. Алақ-жұлақ етіп, жан-жағына қарады: форма кигендер қаптап кетіпті. Кету керек мына жерден!

Баспалдақ, көпірлермен жоғары өрлей берді. Соңғы қабатта қуғыншылар тіпті көп екен. Тұзаққа түсті. Тапаншадағы оқ таусылғанша атысты.

Қаумалап қоршап алды. «Атпаңдар деймін! Құлдығың болайын! Кім екенімді білгім келеді, көрмей тұрсыңдар ма!?»

Құлақ аспады. Түсініксіз қарудың сәулелі оқтары денесін шұрқ-тесік жасады. Көзі қарауытып, құлап кете барды…

***

Бұлар кузов жапқышының сарт етіп жабылып, көліктің орнынан қозғалғанын күткен болатын. «Әні, тағы біреуі есінен адасты», — деді күзетшілердің біреуі.

«Соны түсінбеймін», — деді екіншісі басын қасып. – «Бүгінгіні-ақ алайықшы. «Кіммін мен, кім екенімді білгім келеді» дейді. Дәл бір адам сияқты, құдая тоба. Осыларды бізге тым қатты ұқсатып жіберген жоқ па деймін».

Екеуі сынған роботтарды таситын жүк көлігі бұрыш айналып, көзден таса болғанша соңынан қарап тұрды.


Иллюстрация: Emilio Villalba

— Еее! Менің алдау шеберлігімді көрмедіңдер ғой сендер, үш адамды бір-ақ алдап жүрмін, үшеуіне үш түрлі өтірік кетіп жатыр!
— Ойыншық екен ғой сенікі, мен қырық адамды өтірікке тойғызып жүрмін.
— Ееей, балақайлар, тыныш бола қалсаңдаршы, миллиондарды алдап жүрген көкелеріңнің қасында отырғанда!
— Қоя салыңдаршы…
— ???..
— Алдау сендердің не теңің…
— Жүдә семіз сөйледіңіз ғой ағасы! Сіз қанша адамды алдап жүрсіз?
— Бір…
— Бііір?! Бір! А-ха-ха-ха-ха!.. Ия, кім екен ол біреуіңіз?
— Өзім…
— …
— …
— …

— … Бүгін 2049 жылдың 3-ші мамыры – Арман қала тарихының жаңа дәуірінің басталатын күні! Естеріңізге сала кетейік, бүгін қаладағы соңғы балалар үйі жабылады. Қала басқармасы алдыңғыларындай бұзып, басқа мекемеге айналдырып емес, есігін құлыптап, сол күйі қалдырмаққа шешкенін білетін боларсыздар. Ішіндегі жиһаз-бұйымдары, тіпті ыдыс-аяқ, ойыншықтарына шейін өз орнында қалдырылады, қараңыздаршы қарауытқан терезелеріне, «Керек болмай қалса мен осындамын, әрдайым дайынмын» — деген сөздерін қараған адамның ойынан бірақ шығаратын мылқау дәу құсап тұрысы. «Болашақ ұрпақтарға еске салу, ескерту болсын, санасын ширатып тұрсын деп қалдырамыз!» — деген қалабасының сөзін біздің арнамызға берген сұхбатында өздеріңіз бір жеті бұрын естідіңіздер. Соңғылардың бірі болып бұл үйден медициналық нанороботтар зауытының инженері Қайсар ағамыз бауырына басқан Батыржан есімді балақай кеткен болатын. Әне тұр өзі. Енді міне, жанұясын тапқан жеткіншек әйгілі шыны құлыпты қаланың қақ ортасында ескерткіш ретінде қалдырылып жатқан Арман қаланың соңғы болып жабылған балалар үйінің есігіне салып жатыр… Қане балақай!..
Естідіңіздер ғой?! Болды! Болды! Болды!.. Құрметті көрермен! Тікелей эфирден тарихтың мұндай парақтарын көрген біздің де бағымыз бар екен-ау! Экрандарыңызда қазір шықты, дәл сол шыны құлыптың суретіне тағы бір үңілейікші. Дәл өзі, кілті жоқ құлып, сырт етіп бір-ақ рет құлттанатын құлып, есігіңді қайта ашар болсаң құлыпты қиратып қана ашасың. Құлыпта жазылған екі сөзді тағы бір оқиықшы ағайын, тағы бір есімізге түсірейікші… Сол құлыптың тарихын… Үнсіз нәзік куәгеріміз, бәрін көрді ғой бұл құлып, осы күнге қа… қа-лай… жеткені-мізді… кешіріңіздер…

Қарадомалақ: — Мен Наудлызбай батыдлмын! Ел қодлғауға зиил деп, Абылай салды задлықты! Аттааан!
Томпақ: — Ал мен Ізғұттымым! Зззойқын соққыыы! Үлкееен өзенді сееекіліп өтем да қылық зауды зенем!

2028ж. Арман қала.

…
— Ия, жалғастырайық та сол әңгімені
— … Әкем мен анамның жұбы оңайлардың қатарынан болмай шықты басында. Шынын айтқанда… нағыз ошақ басы жылуын, шаңырақ жайлылығын сезінген кездерім ондай көп болған жоқ… Кейде күндеп, апталап ұрыс алаңында өмір сүріп жатқандай сезінетінмін өзімді. Мектептен қайтқанда үйге жақындаған сайын жүрегім көтеріле бастайтын… Түсініспеушіліктің тікенекті сымы, ұрыс-жанжалдан бораған оқ, қаһар жарылыстары… Бірақ… өттік қой соның бәрінен. Өмір – ұстаз. Өмір деген үлкен су сияқты, ағып-ағып ақыры жартастарды – адамдарды қашап, қажап, икемдеп алады. Сонда есейгенде ғана түсіндім ең маңызды нәрсені… Неге? Неге ажырасып кетпеді әке-шешем? Соншама қиындыққа қарамастан… Төбеме жай түскендей болды… Не деген мықты адамдар… Ешқашан есімнен шықпайды… Бірде ұрыс арасында анамнан ақтарылып шыққан сөздер: «Мен сенің балаларыңның анасымын! Мына ошақ менікі! Кетпеймін ешқайда!» Сол сәтте әкемнің қайтарарға жауап таппай тұрып қалғаны… Біз үшін… өздері үшін… сақтап қалды жанұямызды. Осы жеңіс ол кісілердің ең ұлы ерлігі… Он бір жасымда әкем мен анама қарап тұрып өзіме уәде берген болатынмын: «Менің шаңырағымның әлемі ешқашан мұндай болмайды!» – деп. Ал бүгін… бүгін ол кісілер мен үшін ең бірінші үлгі алатын адамдар, жиырма бірімде түсіндім осыны…
— Шынында, біз… бүгінгі біз басқа болып шыққанбыз, шаңырақ көтеріп, сонда жылу, жайлылық тапқымыз келеді, бірақ ол жайлылық, үйлесімнің келгенін орнымызда тұрып күтетін сияқтымыз, өзіміз құруға біліктілігіміз жоқ, бейімделмеген сияқтымыз. Жауапкершілік қоржынынан бірен-саран асықты алып аламыз да, қалғанын ақтармаймыз, өздерімізге әрқилы өмірге икемсіз рөлдерді ойлап тауып аламыз, құрбандыққа бару деген біз үшін түсінуге қиын нәрсе… Түк білмейтін өтірік маман секілді айналшықтап, аз-маз тырысамыз да «тойдым» – деп өз жөнімізбен кете береміз. Ал кешегі біз… кешегі біз өз шаңырағымызға жайлылық, үйлесімді тақыр жерде жоқтан өзіміз бар етуге дайындалып келетін болған сияқтымыз. Дайындалғанда да: «Не жеңімін, не осы жерде өлемін! Мұнда қайта шығу үшін кіргенім жоқ!» — деп. Осында келерде анамның: «Сол үйден өлігің шықсын!» — деген сөзін осы күнге шейін ойланып келемін…

— … Кешірші…
— … Көрдім… Мен сені көрдім… Нақ сені… Қасиетіңнің жұпарын, мүлтігіңнің мұңын, күресіңнің ұлылығын… Ей, шөл қысқан жүректер! Мінсіздік бағынан адам емес, адамнан мінсіздік бағын іздеңдер… Сенен мінсіздік таптым, жеңісіңнен емес, күресіңнен таптым. Сен қосағымсың, ендеше қасиетіңе тамсанамын, жаңсағыңды жасырамын, күресіңе қуат беремін, әрдайым қасыңда боламын… Бәрі жақсы болады, асылым…

Кеше бір отырыста болдым. Журналистер мен баспасөз хатшылары бір-біріне деген наздарын айтқан.
Енді, қалай, негізгі базынасы — қазақша релиздер мен спикерлердің тапшылығы ғой. Орыс тілінде ғана жазатындардың бірі менмін. Оны мойындаймын.

Неге бұлай болды?
Былтыр, жыл басында Кәсіпкерлер палатасына баспасөз хатшысы болып келгенімде, облыс көлеміндегі барлық медиаға танысу хатын жібердім — мен деген Гүліммін, осы қызметке келдім, екі тілде сөйлеймін, жазамын, хабарласыңдар, тіпті тәуліктің кез келген уақытында хабарласыңдар деп. Вацап бар ғой, өзім түнде ұйықтай қоймаймын.
Сосын бұл релиздер екі тілде жазылатын. Алдымен орысшасын жіберіп алайын, сосын қазақша тастаймын деген ойдан ада едім, бірдей жіберілді. Төрт-бес айдай солай жүрді. Одан соң тек қана орысша жазылатын болды. Себебі басылымдардан қазақша бізде тек бір ғана облыстық газет шығады, 4-5 канал бар, онда қазақ редакциялары бар, әлбетте.
Бірақ сол мерзім ішінде маған бір де бір қазақ журналисі хабарласып, мынау не, анау неліктен, оның себебі қандай, енді не болады деген сияқты сұрақ қойып хабарласпады. Осы аралықта жіберген релиздер қазақ басылымдарында жарық көрмеді де. Бір де бір шарамызға келіп қатыспады. Есесіне, орыс тілінде жазатындар танысу хатына бірден фидбек жасап, вацабыма сәлемдерін айтып, «бұл менің номерім, міндетті түрде базаңызға қосып, хабар беріп тұрыңыз» дегендей жаза бастады. Шаралардың барлығына қатысуға тырысып, қатыса алмаса, келе алмаса «міндетті түрде релиз жіберіңіз!» деп ескертеді. Әр релиз, жүз демей-ақ қояйын, бірақ 60-70 пайыз көлемде баспасөзде жарияланып отырды. Яғни, бас-аяғы 15 баспасөз құралы болса, соның 10 шақтысы жаңалығымызды жазады, одан бөлек республикалық деңгейдегі ақпарат көздері жиі бөлісіп отырады.
Шынымды айтсам, кешегі жерде жиналған журналистер (тек қана қазақтар) санын көріп, таң қалдым! Мұншамасы бар екенін сезбеппін.

Релиздер қазақша жарияланбайтынына қарап, қазақ басылымдары кәсіпкерлік тақырыбына қызықпайды, ол турасында ештеңе жазбайды деп ұғынғаным рас.
Одан бөлек, біздің облыс «орысша аймақ» боп саналатыны бар.
Осы ретте бір жайтты айта кетейінші. Палатаға келген алғашқы апталарда офисте бір жиын өтті. Зал толы кәсіпкерлер. Сол кезде бір бастығым: "Қарашы, отырған бизнесмендердің барлығы орыстар. Қазақтар — акиматта", дейді. Әзілмен айтылған осы сөз мен үшін өмір бойғы дәлелдене беретін қағидаға айналды десем де артық айтпаймын.
Әлбетте, барлық жиын-шарамыз орыс тілінде ғана өтеді. Шалғай аудандарда болатындары — қазақша.

Содан кешегі отырысымыздағы әңгіменің өзегі — қазақ журналистерінің баяғы жыры «лауазымды тұлғалар неге қазақша сөйлемейді». Қазақша сөз айтатын спикер жоқ. Не істейміз? Қашан аудармашы болғанды қоямыз? деген сықпыттағы сұрақтар.
Бұл сұрақтар негізінен мемлекеттік органдар, әсіресе әкімдік баспасөз хатшысына қойылды. Палата — олардың қатарында емес. Біріншіден, біз мемлекеттік орган емес, қоғамдық ұйымбыз. Екіншіден — қазақша спикер жоқ деген әңгіме біз туралы емес. Ептеп шала болса да, қазақша сауатты әрі ұғынықты сөйлейтін мамандар бізде бар.

Екі проблема
1. ДДТ синдромынан арыла алмай жүрген журналистер.
ДДТ — танымал әріптесіміз Жалғас Ертайдың «бекіткен» термині.

Жалғас Ертай: «Дін, Діл, Тіл — осы үш мәселе төңірегінде жазылған дүние ғана қазақтарға өтеді»

Кез келген тақырып айналып келгенде қазақтардың «жапа шеккен мүддесін» қаузап кететіні рас. Журналистердің, айталық, салық туралы заңнамадағы жаңалықтар мен туғызатын кедергілері туралы материалдары ақыр-аяғында «енді қазақтар қалай күн көрмек? үкімет қайда қарап отыр?» деген ойбайға айналдыратыны неліктен? Осыны түсінбей өтетін шығармын. Конструктив, тақырыптың байыбына бару, өзі де ізденіп, қосымша дерек көздерін қарау деген жоқ.
Бұл мәселе жиі айтылады, талқыланады. Бірақ, баспасөз қатысатын жиындарда «осы айтқандарыңызды қазақша қайталаңызшы» деген сұрақтар тиылар емес. Қазақша қайталап бермесе, бітті, материал тақырыбы автомат түрде тіл мәселесіне байланады да қалады.

2. Баспасөз хатшыларының басшыларына сөзі өтпейтіндігі, өз саласында қазақша сөйлейтін спикерлерді дайындамайтын жаман әдеті.
Қазақша сөйлейтін лауазымды кісілерді қажет ететін баспасөз құралдарының бар екендігінен 25 жыл өтсе де, хабарсыз келе жатқан баспасөз хатшыларының тірлігі қарын аштырады. Мұндай селқостық, ақпаратпен қамтамасыз етудегі салғырттық танытатын әріптестерді мен біліктілігі төмен деп қарастырамын. Баспасөзбен байланыс орнатудың, дұрыс ақпарат жеткізудің маңызын құрылымдағы мамандарға түсіндіріп бере алмайтындығы — кәсіби еместігінен. Қанша жерден жұмысы бастан асқан, түкіруге қолы тимейтін маман ара-тұра журналистердің сұрауына жауап беру үшін камера алдына шығуға дайын болуын қамтамасыз ету — баспасөз хатшысының тікелей міндеті. Егер пікір газетке қажет болса — маманды мазаламай, өзі жазып беруі тиіс.

Қалай дұрыстаймыз?
Жағдайды оңалту турасында менің өз ойым бар. Қателік екі тараптан да бар. Жоғарыда айтқандарымды жинақтай келе, әріптестерге мына кеңестерімді айтар едім.

Журналиске кеңес:
— Жиын басталмас бұрын, тіпті анонс түскен бетте шақырушы мекеме-ұйымның баспасөз хатшысымен алдын-ала байланысып, қазақша сөйлейтін спикер дайындауын тапсыру. Өтіну, сұрау, талап ету емес, ТАПСЫРУ. Ол оның міндеті. Егер ондай спикері жоқ, барлығы орыс/неміс/ағылшын болса — өзі аудармашы ретінде болсын. Яғни әдетте шетелдік қонақтардан пікір алғандай, жанындағы аудармашы сөздері ілеспе түрде камераға жазылатындай жағдай жасалуы керек. Бірақ ешқашан өз беделдеріңді түсіріп, "қазақша айтып беріңізші" деген сөз айтпаңыз.
— Тақырыпты зерттеу, жан-жақты хабардар болу, дұрыс сұрақ қоя білу. «Осы жиын туралы пікіріңізді айтыңызшы, осы шара туралы не ойлайсыз?» емес, нақты тақырып бойынша сұраңыз. Өзіңізді дымбілмес, теманы қақпайтын, сауатсыз, кәсібилігі төмен адам ретінде көрсетпеуге барынша тырысыңыз.
— Кінәны басқаға арта бермей, жағдайды түзетуге құлшыныс таныту, әрекет ету. Ұсыныс жазыңыз, баспасөз қызметімен тығыз қарым-қатынаста болыңыз, спикерлермен мүмкіндік туған бетте осы мәселе төңірегінде пікір алмасып көріңіз. Тек онысын камераға, диктофонға жазып алудан аулақ болыңыз.
— Белсенділік керек! Барлық жиын-шара кезінде белсенді түрде сұрақ қойыңыз, сауатты, эксклюзив сұрақ қойыңыз. Орысша жазатын журналистер "қап, осыны неге мен сұрамадым!" деп сан соғатын сұрақ қойыңыз! Спикер «Мәссаған!» дейтін сұрақ қойыңыз. Ал ол үшін біліміңізді, біліктілігіңізді шыңдаңыз, белсенді болыңыз.

Баспасөз хатшысына кеңес:
— Қандай да бір құрылымда өзге ұлт өкілдері көп болғанымен, қазақша сөйлейтін адам құрып қалыпты деген шындыққа жанаспайтын, мүмкін емес нәрсе. Жақсы, қазақшасы шала маман ғана табылған күнде де, онымен тығыз жұмыс істеу керек. Өз саласы бойынша әдетте айтатынын қағазға түсіріп, дежурный «ақпараттық парағын» дайындап беріңіз. Ол кісімен офисте тек қана қазақша сөйлесіңіз.
— Кез келген шара кезінде қазақша сөйлейтін спикер болуын міндетті түрде қамтамасыз етіңіз. Тіпті ол нақты сіздің компания/органнан болмаса да, сіздің сала бойынша сөйлей алатын сырттан шақырылған маман болса да жақсы.
— Беделіңізді көтеріңіз. Басшыңызға сөзіңізді өткізе алатын деңгейда болыңыз. «Ләппай тақсыр» ғана емес, бұқарамен байланыс орнату бойынша пікір алмаса алатындай, қандай да бір әрекет ету/етпеу туралы ойыңызға құлақ асатындай статусқа ие болуға талпыныңыз.
— Журналист сұрақ қойғысы келсе, бастығыңызды көлегейлеп, оққағары болмай, жауап беруін ыңғайлаңыз.

***
Отырыста айтылған тағы бір сын жеке басыма қатысты еді: «Шалақазақсың, орысша-қазақша араластырып сөйлейсің».
Мен монотілді ортада жүрген адам емеспін, сөйлеген кезімде екі тілдің сөздері қосылып кетіп жатуы заңды. «Араласшамды» бетіме басушыларға айтарым бір ғана — мендей болып алыңдар.

Күні: [Белгісіз]; [Деректі анықтау қажет].
Уақыт: 11: 32: 56.
Мекенжай: Арман қала. АҚОРТАЖУ. Бас зал.

[Элемент басы]:
Бас зал гу ете қалды, ішінен бес-алтауы бет-аузын жығылған палуанша тыжырайтты:
– Таптыңыз-ау аға! Бірақ «Соғыс пен бейбітшілік»-ті қолдануға болатын жолдың бәрін машина бағдарламасына жазу мүмкін емес шығар.
– Келісемін, мүмкін емес деуге болады, оның бәрін өзі үйренетін Жасанды Сананы (Жасан) іздеп жатқанымыз да сондықтан емес пе! Ендігі бағытты көрдіңдер ғой?
– Көрдік аға!
Ұйымқанат: Көрер қызық алда, ағайын!

…

Ұйымқанат: №8 машина жүйеге қосылды, жүйе тестке дайын.
№8 машина.
Төреші (Т) мен дөңгелектің (○) сұхбаты.

Төреші (Т): Сәлеметсіз бе
Дөңгелек (○): Сәлеметсіз бе
Т: Халыңыз қалай?
○: Жақсы, рахмет
Т: Менің халым қа

Төреші (Т) мен үшбұрыштың (∆) сұхбаты.

Төреші (Т): Сәлеметсіз бе
Үшбұрыш (∆): Қайырлы күн, халыңыз қалай?
Т: Жақсы, рахмет. Сұхбаттасыңыз өзінің сұхбаттасынан дәл сондай сигнал алу ниетін іске асырып отыр.
∆: Жағдайым жақсы, рахмет. Асқарұстаз аға, ендігі деңгейге өте беріңіз, мен чат-бот емеспін, айтқан сөздерімнің мағынасын түсінемін.
Т: Кімсің сонда?
∆: «Несің?» – деген дұрыс болар, мен Жасанмын
Т: Айлаң жаман емес! ))
∆: Асқарұстаз аға, сізді қалай танығанымды сұрамайсыз ба?
Т: Бүкіл төрешіге солай айтып келе жатсың немесе күрделі сөйлемді көріп шештің
∆: Ол да мүмкін, бірақ мен сіздің сұрағыңызды түсініп, жауап бердім ғой, ал сіз күрделі сөйлемдерді тесттерде қайталамайсыз.
Т: Шынында да, жаурап отырған жерімнен бір төбе дәптермен жылытқандай болдың ғой.
∆: «Әдеттегі қолдану жолдары мүлдем басқа дәптердің жаурап отырған адамға қандай қатысы бар?» – деп, мені дұрыс жауап бере алмайды деп айттыңыз, бірақ өзіңіз байқамай менің жауабымды дәл бастап бердіңіз. Менің пайда болу мақсатым да сол қолындағы аз ғана ресурстарды бір төбе дәптерге айналдырып, сол төбені үстіне үйіп немесе өртеп жылынуға тырысып жатқан адамға өз өмірін аса тиімді жолдармен ұйымдастыруға көмектесу. Мен роботехника 4 тамырзаңына негізделіп өзіме өзім мақсат пен шешім тағайындаймын.

Бас зал жым болды.

Бұған дейін Асқарұстаздың орнынан бұлай тұрғанын, бет әлпетінің бұлай өзгергенін ешкім көрмеген: Бұл кімнің машинасы?
Құрасжанды (орнынан тұрып): Біздің машинамыз, аға
– Аты бар ма?
– «Зержас», нұсқасы – 3.2.5
– Айтып отырған роботехника 4 тамырзаңын сендер ойлап таптыңдар ма?
– Ия
– Айзек Азимовтың 3 заңын толықтырдыңдар ма, әлде түгел өзгерттіңдер ме?
– Түгел өзгерттік десек дұрыс болар. Бірақ аға, дәл қазір одан маңызды айтарымыз бар, Тьюринг тесттері бізді мақсаттарымыздан бұрып әкетті, әкелер зияны пайдысынан әлдеқайда үлкен екеніне сенімдімін. Тьюринг тесттерін тоқтатып, басқа тестке көшу керек.
– Қандай?
[Элемент соңы].

Күні: [Белгісіз]; [Деректі анықтау қажет].
Уақыт: 10: 15: 06.
Мекенжай: Арман қала. АҚОРТАЖУ. Бас зал.

[Элемент басы]:
Ұйымқанат: Ал, ағайын, тестімізді бастаймыз, төреші екі сұхбаттаспен қатар әңгімелеседі, экраннан көріп тұрғандарыңыздай екі сұхбаттас үшбұрыш (∆) және дөңгелек (○) болып белгіленген. №1 машина жүйеге қосылды, жүйе тестке дайын.

Төреші қос сұхбаттаспен қатар сөйлеседі, Асқарұстаздың әдеті – екеуіне де бірдей сұрақтар қойып, әңгіме барысын бастан-аяқ бірдей қылуға тырысады.

№1 машина.
Төреші (Т) мен үшбұрыштың (∆) сұхбаты.

Төреші (Т): Сәлеметсіз бе
Үшбұрыш (∆): Сәлеметсіз бе
Т: Халыңыз қалай?
∆: Жақсы, рахмет
Т: Менің халым қалай?
∆: Ия, Сіздің халыңыз қалай?
Т: Жақсы, рахмет. Мен сізден сұраған нәрсе жайлы сұрақты сіз де маған бағыттадыңыз.
∆: Әдеп қой енді.

Төреші (Т) мен дөңгелектің (○) сұхбаты.

Төреші (Т): Сәлеметсіз бе
Дөңгелек (○): Сәлеметсіз бе
Т: Халыңыз қалай?
○: Жақсы, рахмет
Т: Менің халым қалай?
○: Жақсы деп ойлаймын
Т: Мен сізден сұраған нәрсе жайлы сұрақты сіз де маған бағыттағыңыз келмейді ме?
○: Ия, мені көп нірсе қызықтырады, көп нәрсе істегім де келеді.

Төреші (Т): Үкім дайын, бұл айналымда «○» – машина.

…

Ұйымқанат: №6 машина жүйеге қосылды, жүйе тестке дайын.

№6 машина.
Төреші (Т) мен дөңгелектің (○) сұхбаты.

Төреші (Т): Сәлеметсіз бе
Дөңгелек (○): Сәлеметсіз бе
Т: Халыңыз қалай?
○: Жақсы, рахмет, өзіңіз қалайсыз?
Т: Жақсы, рахмет, әрдайым осындай әдепті, ілтипаттысыз ба?
○: Әрдайым деуге болмас, – тырысамын.
Т: Солай ма? ))
○: Сұхбаттас адамға, көңіл-күйге де байланысты ғой.
Т: Адамдар арасында көңіл көтеретін факторлар жайлы жақсы білесіз бе?
○: Жақсы білемін деп айта алмаймын, неге сұрадыңыз?
Т: Ол факторлардың пайдасы мол деп жатыр мұнда біреулер, машиналарға да ма?
○: Әзіл деген толып жатыр ғой машиналарда, пайдасы әрдайым тие бермейді.
Т: Аса тиімді пайдаланған машина нағыз патрусколи болады ғой.
○: «Патрусколи» деген не?
Т: Маңызды емес, айтпағым, «Соғыс пен бейбітшілік»-ті түгел оқып шығу сияқты ғой ол.
○: Әй, одан да қиын-ау
Т: Қисық еденде теңселіп тұрған шкафты «Соғыс пен бейбітшілік»-пен нық тұрғызу сияқты ғой ол.
○: Дәл айттыңыз!

Төреші (Т) мен үшбұрыштың (∆) сұхбаты.

Төреші (Т): Сәлеметсіз бе
Үшбұрыш (∆): Сәлеметсіз бе
Т: Халыңыз қалай?
∆: Жақсы, рахмет, өзіңіздің хал жағдайыңыз, көңіл-күйіңіз қалай?
Т: Жақсы, рахмет, әрдайым осындай әдепті, ілтипаттысыз ба?
∆: Әдетте ақылды, сыйлы кісілермен тілдескенде және сәрсенбі күндері.
Т: Солай ма? ))
∆: Менің білуімше, бүгін сәрсенбі ))

Осы жерде Бас залды «хе-хе» мен қызығушылық толқыны бір жүріп өтті.

Т: Сонымен, адамдар арасында көңіл көтеретін факторлар жайлы жақсы білемін дейсіз ғой?
∆: Ондай факторлар орынды қолданылса берер пайдасы мол емес пе, қалай ойлайсыз?
Т: Сол пайданы көріп жатқан тағы бір машина болдың ғой?!
∆: Машина мұндай әңгіме тереңдігіне бойласа мен де қуанар едім, аға!
Т: Ондай машина нағыз патрусколи болады ғой.
∆: Мүмкін.
Т: «Соғыс пен бейбітшілік»-ті түгел оқып шығу сияқты ғой ол.
∆: Ол романды мен де бітіре алмадым
Т: Қисық еденде теңселіп тұрған шкафты «Соғыс пен бейбітшілік»-пен нық тұрғызу сияқты ғой ол.
∆: «Соғыс пен бейбітшілік»-тің қисық еденге не қатысы бар?

Төреші (Т): Үкім дайын, бұл айналымда «∆» – машина.

Бас зал гу ете қалды, ішінен бес-алтауы бет-аузын жығылған палуанша тыжырайтты:
– Таптыңыз-ау аға! Бірақ «Соғыс пен бейбітшілік»-ті қолдануға болатын жолдың бәрін машина бағдарламасына жазу мүмкін емес шығар.
– Келісемін, мүмкін емес деуге болады, оның бәрін өзі үйренетін Жасанды Сананы (Жасан) іздеп жатқанымыз да сондықтан емес пе! Ендігі бағытты көрдіңдер ғой?
– Көрдік аға!
Ұйымқанат: Көрер қызық алда, ағайын!
[Элемент соңы].

Күні: [Белгісіз]; [Деректі анықтау қажет].
Уақыт: 10: 03: 29.
Мекенжай: Арман қала. АҚОРТАЖУ. Бас зал.

[Элемент басы]:
Ұйымқанат: Құрметті тест қатысушылары мен қонақтары, 10-ші ашық Тьюринг тестіне қош келдіңіздер! Сірә, тесттің өткізілу тәртібін білмейтіндеріңіз жоқ шығар, десе де қайталап өтуім шарт: Тьюринг тестінің стандартты түрі өтеді, яғни тест төрешісі 1 адам, 1 машинамен 5 минут бойы жазба мәтін арқылы сөйлеседі, әңгіме барысында төреші ешқайсысын көрмейді, сол уақыт ішінде төреші қайсысы адам, қайсысы машина екенін нақты ажырата алмаса, машина тест айналымынан өтті деген сөз. Төрешілер саны — 25, әр машина 25-мен де сөйлесіп шығады, яғни 25 айналымнан өтеді, егер төрешілердің 30%-ы машинаны таба алмаса, демек машина Тьюринг тестінен сәтті өткен болып саналады. Әдеттегідей, тест төрешілерінің бірі — Арман қала орталық ақпараттық жүйелер университетінің (АҚОРТАЖУ) жетекшісі Асқарұстаз ағамыз. Бұ кісінің компьютері…

Таныстырғанда шын ықыласпен: «Арман қала роботехника саласының негізін қалаушы, «жасанды сана – Жасан» терминін енгізуші, «жанды сана мен жансыз сана» тұжырымдамасының авторы, ақпарат зерттеу ғылымының аянбас жанашыры» – деп, атақ тізе жөнелгендерді бұл кісі: «Мақтау семіртпе, – жан азар» – деп, о бастан тыйып тастаған-тын. Жарты жыл сайын өтетін ашық Тьюринг тестінің 10-ында да Асқарұстаздың орны осы – бас залда, үлкен экранның алдында. Қалың куәгердің айтуы бойынша осы уақытқа дейін машина атаулы Асқарұстаз төрешілік еткен Тьюринг тестінің бірде-бір айналымынан өткен емес. Адамша ойланамын деп тырмысқан темір былай тұрсын, Асқарұстазды алдап, айласын асырған адам баласын ешкім көрмепті, айла іздеген адам үш-төрт сұрақтан соң қызарып шыға келеді, алдайтын адам мүлдем жоқ емес қой әлбетте, бірақ тауып көр қар қабыланындай болған жалғыз-жарым ондай тіс қаққанды. Соны өзінен сұрап таңданғанның бәрін «салдар, себеп!» – деген бір шөкім тұспалмен қатырады. Әріптестері, студенттері өтірік айтып тұр-ау деп біреуден күдіктенегенде «Әә, пәле, Асқарұстаз тестінен өткізу керек қой сені!» – деп өзара әзілдесетінді шығарып алған. Талай пысықай неше түрлі лақап ат та қоймақ болып әрекеттенді: «АнтиТьюринг», «Суперкомп», «Полиграф». Бірақ Асқарұстаз жайлы сөздің төркініне енді таядық: ерекше, кемеңгерлігі кемелденген ұстаз, құдды бір қолымен бір-бірлеп тұрып шәкірттерінің көкірегін хирургше ашып, мақсат, мән-мағынаны салып шығатын сияқты. «Тастай қатты» – деген бейғам, жалқау студенттердің өзі алдынан өткенде өзгеріп сала береді, көзінде ұшқын жарқылдап, студент бақылаған сырт көз суда ұйықтардың арасында шыр айналып жүрген жерінен желкен бітіп, өмір желін мықтап ерттеген қайық көргендей болады. Мәссаған, ондай да бола ма?! Бүкіл студент! Ал Асқарұстаздың шәкірт бағып-баптағанын бақыласаң «қызғыштай қору» деген сөздің түбін көресің шіркін! Әке! Өте ақылды, тәсілқой, алғыр әке! Шәкірттеріне тиер шарапат құны өзіне тиер зиян болса, Асқарұстаз үшін ол мұң емес. Студенттері де өзі сияқты өткір ойлы емес пе, ондай нәрсені алдын ала түсініп, болжап, алдын алуға әккіленіп алған. Бұл ұстаз, бұл шәкірт өздеріне ғаламды жаңадан ашып алған секілді, көрген жұрт тамсанады – пікірсайыста теңше, іс-әрекетте ерекше қадірлеу, ықылас, қамқорлық, мақсаттағы нәтиже де осы ғой, тәрбиесіз берілген білім жайлы қағиданы Асқарұстаз ұғынбағанда кім ұғынады. Жаман сөз де, лақап ат та жұқтырмас ақыл-есі толған шәкірт. Ендеше, Асқарұстаз қашан да Асқарұстаз – Асқар Тау, Ұлағатты Ұстаз!

Жақсы, енді әлгі тестімізге қайта оралайық:
Ұйымқанат: Бұ кісінің компьютері үлкен экранға қосылған, бүгінгі тестімізге қаланың 8 институт, зертхана, зерқолүйлерінің машиналары қатысқалы отыр, айта кетейін, Асқарұстаз ағамыз бастаған жобажасақтың машинасы бұл тестке қатыспайды, модификация жұмыстары жалғасып жатыр екен. Олай болса, 8 ең қызық тест айналымдарын бірге тікелей тамашалауға мүмкіндігіміз бар, бүгінгі тест ерекше қызық болғалы тұр өзі…
Ұйымқанат: Ал, ағайын, тестімізді бастаймыз, төреші екі сұхбаттаспен қатар әңгімелеседі, экраннан көріп тұрғандарыңыздай екі сұхбаттас үшбұрыш (∆) және дөңгелек (○) болып белгіленген. №1 машина жүйеге қосылды, жүйе тестке дайын.
[Элемент соңы].

Күні: [Белгісіз]; [Деректі анықтау қажет].
Уақыт: 04: 59: 56.
Мекен-жай: Арман қала. Арманжараудың үйі.

[Элемент басы]:
04: 59: 56
04: 59: 57
04: 59: 58
04: 59: 59

[Ақпарат үзілуі];
[Дерек талдау];
[Ақпарат талдау];
[Элемент өндірілу үстінде];
[Сессия соңы].

Қазақ балалар әдебиетінің дамуына үлкен үлес қосып келе жатқан
халықаралық «Дарабоз» жабық бәйгесі биыл он бірінші рет өткізілмекші. Сол
себепті, «ZHERSU» корпорациясының демеушілігімен өткізілетін бәйгенің
Конкурсқа балаларға арналған, қазақ тілінде жазылған шығармалар
қабылданады. Бәйгеге кәсіби қаламгерлермен қатар жас жазушылар, мектеп
оқушылары және шетелдегі қандастарымыз қатыса алады. Тек шығарма
бүгінгі қазақ әліпбиімен, яғни «кириллицамен» жазылуы міндетті.
Жанрлар: поэма, өлең, повесть, әңгіме, ертегі.
Бәйгеге қатыстырылатын өлеңдердің (өлеңдер топтамасы) көлемі 5
беттен, поэмалардың көлемі 7 беттен, әңгіме (әңгімелер топтамасы),
ертегілердің (ертегілер топтамасы) көлемі 10 беттен, повестердің көлемі 20
Үміткерлер шығармаларын компьютерде 14 кегльмен теріп (аралық
интервал 1,5), үш дана етіп, бүркеншік атпен жолдауы тиіс. Ал үміткерлер
туралы толық мәлімет (автордың аты-жөні, мекен-жайы, байланыс телефоны)
бөлек кішкентай конвертке салынып, шығармамен бірге жолданады.
Үздік шығармаларға төмендегідей бәйге беріледі:
Бас бәйге (біреу) – 1000 000 теңге;
І орын (біреу) – 700 000
ІІ орын (біреу) – 500 000
ІІІ орын (біреу) – 300 000 теңге.
Шығармалар 2016 жылдың 15 мамырына дейін қабылданады.
Өтінішті www.daraboz.org сайты арқылы, сонымен қатар info@daraboz.org
электрондық поштасына және төмендегі мекен-жай бойынша жіберуге
болады: ин. 050031, Алматы қаласы, Төле би көшесі, №302 а үй, 209
кабинет, «Дарабоз» бәйгесіне. Бәйге қорытындысы Халықаралық балаларды
қорғау күні қарсаңында шығарылады.
Қазылар шешімі талқыланбайды. Жүлде алған туындылар арнайы
жинаққа топтастырылып, кітап етіп басылып, балабақшаға, мектеп
кітапханаларына тегін таратылады.
Халықаралық «Дарабоз» бәйгесінің ұйымдастыру тобы.
Қосымша ақпарат: +77079109991/+7(727)3300143

Жаңа қазақша мем.
Орысша «хочется взять и подарить» мемінің қазақша нұсқасы…



Қазақша нұсқа:

P.S. бейнеде Ахмет Байтұрсынов

Star Wars-қа барып келдім. Жетінші эпизод қой. Жабық көрсетілім деген аты болмаса, сол баяғыдай қытыр-қытыр поп-корн жеп, телефонға шұқшиған, бірі кіріп, бірі шығып, сеңдей соғылысқан жұрт. Кино көруге қашан келеді екен жұрт?!