Мен тамашалаған Тараз…
Тарих пен Тараз егіз ұғым.Жыры тасыған Жамбыл да, қайраты тасыған батыр да дүниеге келген мекен, толастамас сезім мен аласармас асқақ армандар мекені, аңызға айналған ғашықтардың ордасы, тасын түртсең тарихы көрінетін көне қала, жасыл желекке оранған шаһар. Бұл әрине – ТАРАЗ!
Тараз — тарихымыздың алтын діңгегі болғандықтан бірнеше ғасыр артқа шегініс жасап, араб саяхатшысы Әл-Макдисидің көзімен көріп өту де артық етпес, сірә. Саяхатшы қалаға табан тіреген кезде алған алғашқы әсерін былай суреттейді: «Тараз – аса мықты бекінісі бар алып шаһар. Ішінде халқы көп, бау-бақшасы, 4 қақпасы бар, жан-жағы ормен қазылған. Қаланың айналасында елді-мекендер аса көп»-дейді. Иә, бүгінде сол Тараз заманның ағымына сәйкес, өзіндік кейіпте. Жасыратыны жоқ, тарих пен Тараз жасың түгіл жасымысыңның сөздік қолданысында егіз ұғымға айналып кетті. Оған дәлел былтыр ғана сәні мен салтанаты келісе тойланған Қазақ хандығының 550 жылдығы.
Ендігі жерде әлеуметтің әлеуетін бағамдайтын әлеуметтік желіге шолу жасап көрсем, біздің қаламызда өткен биылғы блогқұрылтайдың қатысушысы атанып, қонақ болған замандас-құрбыларым мен ағаларымыз бірнеше күндік әсерлерін жазған екен. Олардың жазған жазбалары көңілге қонымды. Қош, сонымен тарихи шаһардың жас тұрғыны һәм болашағы ретінде суреттеп көрсем…
Әлқиссамды бастамастан бұрын әуелі өзім жайлы қысқаша ақпарат бере кетейін. Бұл қалада менің кіндік қаным тамған емес. Бірақ алғаш рет бұл қаланың топырағын 5 жасымда бастым. Содан бері осы уақытқа дейін шаһардың шырайына түскен күннің әрбір сәулесі де менің бетімді аймалай, жүрегімнің түкпіріне сыр боп сақтаулы. Жауған жаңбырдың тырсылы жыр болып, құлағым әсем әуендей әндетсе, самал желін самайыммен сезбесем оны да сағынамын. Ал түні… Түнін мен бәлкім суреттей алмаспын. Тараздың тұңғиық тәтті түні өлеңмен өріліп, ғазалдардың ғажап жауһарларына айналғалы қашан?! Әлі де айнала бермек! Сол 5 жасымнан мектеп табалдырығын аттадым. Сосын бойжетіп, осындағы мектептің жүрегін, һәм бар ғылымның анасын даярлайтын Тараз мемлекеттік педагогикалық институтына оқуға түстім. Әлбетте, өмірлік мақсатыммен. Бүгінгі таңда қаламызда 58 мектеп бар екен. Оның барлығына үздіксіз соғатын жүрегіне жүрек қосып келе жатқан институттың еңбегі орасан.
Жасыратыны жоқ қазіргі Тараз керегесін кеңейтіп, босағасын босаңсытпай аумағын кеңінен құлаш сермеп үлкейтіп келеді. Сондай-ақ сұлулығы да ажарланып, тотыдай таранып әсемдену процесінде. Жоғарыда атап өткенімдей, бүкіл республика болып тойлаған хандықтың 550 жылдығы қарсаңында әр облыс біздің шаһарға өз тартуларын сыйға тартқан еді. Әрине, әр тартуда тарихи элементтер өзіндік орын алған. Біз, яғни осы шаһардың тұрғындары тарихпен тыныстап жүрміз десем артық айтқандық бола қоймас. Сонымен қатар сол бұрынға базар орнында ескі қаланың орны ашылып, туристердің де қызығушылығын тудыруда. Әрі мұнда «Көне Тараз» кешені орын теуіп, ондағы бақылау мұнарасымен қалаға көз тастау — ерекше сезімге бой алдырары хақ. Сондай-ақ, Қазақстан бейнесі бейнеленген глобуста, тарихтың сырын шертер мұражайда ерекше көзге түсіп, келушілердің назарын өзіне аударады. Мұнымен қоса бүгінде бұл аумақта құрылысы ерекше «Достық» үйі салынуда. Қарахан мавзолейінің маңында биік гүлзар еңсе түзеп, көркемдігі жөнінен республикадағы сәнді мешіттерден еш кем түспейтін Алла үйінің жөні де бір бөлек. Серуендейтін саябақтардың да саясы сылынып, кербезденіп келеді. Сайып келгенде, қаланың әр қалтарысы өркениет көшіне ілесіп, заманның ағымынан бір елі қалыс қалған емес. Және тағы бір айта кететінім, соңғы кездері бой көтеріп жатқан зәулім мейрамханалар мен еңсесі биік ғимараттар еуропалық стандарт негізінде салынуы. Бұлда болса тарихпен сыр шертісіп, өз үйлесімін тауып отыр. Жалпыға ортақ жолдың жағдайы да дендеп оң өзгерістерге қарай қадам басуда. Олай дейтінім, күн санап көлік саны артып келе жатқан мына алмағайып заманда, жол кептелісі басты мәселеге айналып кететіні айдай ақиқат. Осы тұста біздің шаһарда басты көшелерде айналма бұрылыстары бой түзеп, проблеманың алдын алуға жәрдемдесуде. Мұндайды республиканың көп қалаларынан байқай бермейсің. Сондай-ақ адамдар көп шоғырланған жерлерде жерасты өткелдері салынып, пайдалануға берілуде, әлі де беріледі деген сенім басым.
Дейтұрғанмен, «Жүрген соң бауырыңды күнде көріп, таулардың биіктігі байқалмайды» дегендей, бір сәт қаладан алысқа ұзасақ оның көркемдеуге тіліміз жетпей қалатыны бар. Және оның құшағын анамыздың құшағынан еш кем сағынбайтынымызды қаланың әрбір тұрғыны біліп, ұғынады. Дегенмен, мен көрген, өскен, болашағымның баяны мен мұндалап тұрған Таразымды бір жазбаға сыйдыру әсте мүмкін емес. Бұл тақырыпта ой қорытып, жазба жазудың қандай ауыр дүние екенін оқырманның бірі білсе, бірі білмес. Өйткені, бұл тұрғыда алақандай ғана жүректің елжіреп, ақылға бой алдырмай кететінін сезудің өзі ғажап!

Құнанбай Асылзат Бақытқызы
Тараз қаласы
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты

Тарихқа тұнған Тараз

Негізі Таразда ең алғаш рет 2007 жылы болдым. Сонда жы әрпін джы деп айтатын тұрғындарға таң қалғанмын. Ол кезде қала мен тарихи орындар туралы танысуға уақыт болмады. (Бұл да тарих)
Араға тоғыз жыл салып, Тараздың топырағына қайтадан табан тиді.

Блогқұрылтай деп Сыр елінен салып-ұрып келдік. Сөздің шыны, бізде әлі блогер ұғымға қатысты толықтай түсінік қалыптаспай жатыр. Интернетте отырып, бір-екі оқыс оқиға мен биліктің «қоя салшы» деген жұмыстарын сынайтындарды блогер деп атап жүргені сол. (Орыс тілінде жазып жүргендерді айтпағанда)(Артық кетсем айып етпеңіздер...)
Блогер дегеніміз кімдер?
Олардың мақсаты не?
Блогер қандай болуы керек?
Блогерлер қай салада жазады?

Иә, қоя берсең сұрақ таусылмайды.
Осыған орай блогқұрылтай болады дегеннен Қызылордада қазақ тілінде сапалы дүниелер жазатын блогерлер қауымын іздестіре бастадым. Сыр елінен 8 болып, Таразға жол тарттық. Арамызда Сыр елінің жыр елі екенін сездіретін, сезіндіретін жыршы Күнсұлу қарындасымыз бар.

Еліміздегі ең тарихи қала қай қала?

Бәріміз біздің бабаларымыздың бабалары туылмай тұрғанда өмір сүрген грек ғалымы Геродотты тарихтың атасы ретінде жақсы танимыз. Алайда бұл сұрақтың жауабын ол кісіден сұрау үшін кешігіп қалғанымыз белгілі. Сол себепті аталмыш сауалға жауап беру біздің мойнымызда. Бұл үшін бүгінде Жерұйықты іздеген Асанқайғыша арып-ашып жүрудің қажеті шамалы. Бар болғаны, жасы үлкен, тарихи жәдігері мол, көп оқиғаға куә болған шаһарды таңдап алу қажет.
Меніңше, Қазақстандағы ең «көпті көрген» қала ол – Тараз. Алдын-ала айтып қояйын, блогқұрылтайға бармасам да, дәл осы пікірімнен танбас едім. Әркімнің өз жеріне тартып, «бізде де осындай бар, осындай бар...» деп айтатындай жөні бар. Алайда…

Фирдоусидің өзі

«Мөп-мөлдір көздің қарасын, Тараздан ғана табасың» деген өлкенің екі мың жылдан аса тарихы бар.
Ал еліміздегі қай шаһар осынша жас жасаған? Ешқайсысы. Одан бөлек, екі ғасыр деген уақытпен ешкім санаса алмайтын шығар.
Айтқандай ең бастысын жазуды ұмытып барады екенбіз, Қазақ Хандығына 550 жыл толған былтырғы жылы Тараз қаласының атауы ауызға жиі ілікті. Неге екенін де, жақсы білесіздер. Сонау 1475 жылы Керей мен Жәнібек хандарымыз осы өлкенің Қозыбасы деген жеріне ту тіккен. Сондықтан да өткен жылғы ат шаптыртып, алыстан адам ағылтқан, «Абылайхан асындай» болған айтулы шара осы шаһарда өтті.

Жасырмаймын, бұрындары Тараз қаласының тарихи жәдігерлері туралы аз-кем білетінім болмаса толыққанды таныс емеспін. Айша бибі, Бабаджа Хатун секілді кесенелердің атын оқығаныммен, аңызға айналған тұлғалардың қандай жағдайда бибі, хатун атанғанын білмейтінмін. Бұл кесенеге тоқталмай өтсем Ұлттық Бірыңғай Тесттілеуге қатысушы түлектер мені кешіре қоймасы анық. Олай дейтінім тарихы тереңде жатқан өлкеміздің жас ұрпаққа берер мол қазыналы тарихы бар. Сол себептен бітіруші түлектерге өз жерінің тарихи жәдігерлері жайлы — сынақта міндетті түрде сұрақ болып келеді.

Сонымен өз естіп-білгенімді сіздермен де бөлісе отырайын.

Айша Зеңгі бабаның қызы болған деседі. Сөйтіп жылдар өте бой жеткен қыз қасиетті Түркістан жеріне жолы түсіп, сонда Қарахан батырмен жолығады. Қыз бен жігіт ретінде кездеседі, сөз байласады. Жаугершілік заманда елінің басына қара бұлт үйірілгесін Қарахан еліне барып бір шаруаны тындырып қайтуы керек болады. Айшаны айттыруға кейін келетінін айтып, кете барады. Арада біршама уақыт өтеді. Болмаған соң, Айша Қараханды іздеп оның еліне баруға бел байлайды. Қасына Бабаджа Хотунды ертіп алады. Екеуі осылайша күйеужігіттің еліне сапарға аттанады. Алайда әкесі қызына «әу» бастан қарсылық білдіреді. Алдыңнан қырық өзен шығар, соның 39-ынан өт те, біреуінен өтпе деп теріс батасын береді.
Соған қарамастан, қызметшісі екеуі күн демей, түн демей жүріп, ұзақ жолды артта қалдырады. Бір кезде Қарахан тұратын қаланың төбесі көрінеді. «Жақындап қалдық қой, жетерміз» деп жолаушылатқан екеу аяқ суытады. Қызметшісі ас-ауқаттың қамына кіріссе, Айша өзен суына қарай сүңгиді. Сол өзеннің жағасында оны улы жылан шағады. Ажал болып келгенге жыланға Айша бірден бой бермейді. Өзі қиналып, о дүние мен бұ дүниенің ортасында жатып, Қараханды шақыртады. Бұны естіген батыр дереу емшілерін ертіп, жетіп келеді, алайда одан еш пайда жоқ-тұғын. Сертке адал, сезімге адал Қарахан сол уақытта молдаға Айша екеуінің некесін қидырады. Сөйтеді де, сүйген жарының құлағына «Енді сен бибісің, бибісің, бибісің» деп үш рет сыбырлайды. Ал Бабаджа Хатун кесенесі Айша бибі қызметшісінің құрметіне арналып салынған.

Міне осылайша бір дәуірде өмір сүрген үш адам тарих кейіпкерлеріне айнала шықты. Бұл оқиға біздің заманымыздан әрігерікте болған. Тап осы Таразда берігеректе болған тағы бір махаббат хикаясын естеріңізге салайын.
Айтқандай алдын ала анонс. Бұл хикаяны сіздер естіп қойған да боларсыздар, блогқұрылтайдан кейінде, дейінде түрлі сайттарда бірінен-бірі көшіріп жатты. Сонымен...
Ақтөбелік Айнұр мен тараздық Болат «Болашақ» бағдарламасымен Ұлыбританияның Кардиф университетінде бірге оқыған. Екеуінің сөздері жарасып, кейіннен отау құруды ойлаған. Олардың таныстары махаббаттарына қызыға да, қызғана қараған. Бірде олар қайғылы оқиғаның құрбаны болды.
Елге келе жатқан бойда Ақтөбеге Баку арқылы ұшатын әуе кемесіне отырған. Ондағы ниеттері Жаңа жыл қарсаңында ата-аналарынан үйлену тойларына рұқсат алу. Алайда олар ақырғы армандарына жете алмады. Ұшақ апатқа ұшырап, жолаушылар қаза тапты. Құтқарушылардың бір аңғарғаны, Айнұр мен Болат о дүниеге құшақтасқан күйде аттаныпты.
Олардың нәзік сезімдері достарын да, ата-аналарын да бейжай қалдырмаған. Тіпті олардың жанкешті махаббатарынан көпшілік те құлағдар.

Сол себепті Тараздың орталығынан екеуінің құрметіне «Махаббат» монументі бой көтерген. Ең қызығы, олардың ата-аналары әлі күнге дейін құдандалы болып араласатын көрінеді.
Міне арада сан жылдар өтсе де Айша бибі мен Қарахан махаббаттарының көрінісін Болат пен Айнұрдың бастарынан өткен жағдайдан көруге болады.
Одан әрі әңгімені соза берудің қажеті шамалы. Тараз қай жағынан алып қарасаң да, тұнып тұрған тарих. Былай қарасаң Тектұрмас кесенесі, Мәмбет батыр, тағы бір көз жүгіртсең Дәуітбек кесенелері алдыңнан жарқырай шығады.

Ұмытып барады екенмін қала сәулетінің сәнің келтірген жаңа құрылыс жанынан, тарихтан сыр шерткен Аспан асты мұражайы орналасқан.

Иә шынымен таң қалдым, тұнған тарихқа көзім жетті.

Мұнда көне Тараздың сол дәуірдегі сәулет өнерінің ізі болған қала құрылысының орны жатыр. (Қала әкімшілігіне алғыс. Осындай құнды тарихи жерде бұрын базар болып тарихымыз сол базар астында бірге өшіп бара жатырған жерінен сақтап қалған.)

Міне, біз барған Тараздың сыр-қыры. Бұдан да көп дүние жазуға болады әрине.

Бірақ оны оқуға сіздердің уақыттарыңыз тапшы ма деймін.

Жалғасы бар…

Тараз — рухани байлыққа толы шаһар қала! Жамбыл облысының орталығы. Тарих беттерінен ойып тұрып, орын алған бұрынғы Әулие-Ата! "Өткен күн КЕШЕ, — тарих. Келер күн, Ертең,- сыр. Ал Бүгінгі күн — үлкен сый" демекші, наурыздың 22-24 аралығында алтыншы рет «Блогқұрылтай-2016» шарасы өтті. Осы жобаның аясында «Мен тамашалаған Тараз» атты конкурс ұйымдастырылды. Сол себепті өзімнің алғашқы пайымымды «керекинфоға» керек боп қалатын шығар деген оймен, белді бекем буып, жұмысқа кірістім. Ал, ендеше, кеттік! ;)

Тараз — еліміздің ең көне қаласы. Алғашқы деректер б.з.б. VI-VII ғасырларға тән. Ол жайлы қытай жиһанкезі — Сюан Цзан мен грек елшісі – Земарх сыр шертеді. Олардың еңбектерінде тұрғындардың көпшілі саудагерлер мен көпестер болғандығы сипатталады.

Тараз – кезінде Түркеш, Қарлұқ, Қараханид мемлекеттерінің орталығы болған. Осы жерден көрші-қолаңмен байланыстарымыз нығайып, қазақтың кең байтақ жеріне жақындай түстік.

Тараз — рухани құндылықтарға бай қала! Бір емес бірнеше кесенелердің ордасы. Әрбірінің дара тарихы мен ерекшеліктері басым. Көне қаланы елге танытқан — Қарахан, Айша бибі, Әбдіқадір мешіті, Дәуітпек пен Бабаджа Хатун кесенелерінен табылған балбал тастар мен алтын теңгелер әлі күнге дейін жұрттың назарында. Бәрінен ХІ-ХІІ ғасырға жататын, аңызға толы Айша бибі кесенесі кез келгенді еліктіреті анық. Кесенің іші геометриялық пішіндер мен оюларға толы. Нақты кім салғаны белгісіз. Көпшілігі Айша мен Қараханның махаббат оқиғасына қызығады.

Тектұрмас кесенесі — Тараз қаласының оңтүстік-шығыс бөлігінде салынған киелі жер. Шамамен XIV ғасыр сәулетінің ескерткіші. Тарихи деректерге сүйенсек, онда Сұлтан Махмұд хан жерленген деседі. Қабырғалары күйдірілген кірпіштен қаланған. Жақынрақ қарағанда сынақ іздерін байқауға болады.

Ақыртас ғимараты — Тараздан шамамен 40 шақырым жерде орналасқан. Аумағы 2,5 гектар, ғалымдардың болжамы бойынша 70 бөлмелері бар. Пішіні малға шөп салатын ақырға ұқсағандықтан ел ішінде «Ақыртас» деп аталынып кетті. Жалпы ғимарат 4 бөліктен тұрады: ханның жеке сарайы, жанұясына арналған бөлме, әкімшілігі мен қызметкерлер. Оның құрылысына қарап, кейбірі қаланың орталығына балаған.

Тараз — 2000 жылдық тарихы бар батырлардың мекені, даналардың ошағы мен айтулы оқиғалардың куәгері. Керей мен Жәнібек сұлтандары 1465-1466 жылдары Қазақ хандығын құрғандары жөнінде бәрімізге мәлім. Содан кейін талай жылдар зымырап өтті. Еліміз гүлденіп, әлі күнге дейін өз мәртебесін ұстауда. Киелі шаһардың төрінен Қазақ хандығының 550 жылдығын дүркіретіп атап өтті. Бұл оның тағы да өзгелерден бір саты жоғары тұратындығының дәлелі!

P.S.: Осы күнге дейін Таразды мүлдем басқаша елестеткен едім. Бірақ тарихына бір қадам жақындай түскенде ойым түбегейлі өзгерді. Менің кешегі көргенім, кішігірім тарихым секілді. Қазір қалалар жайлы сөз қозғалса, бірден ауызға Тараз түседі. Тарихын білмеген әр азамат, ешқашан өзінің болашағын болжай алмайды. Сол себепті, алтыннан да қымбат, ешқандай көк параққа сатылмайтын тарихымызды бағалайық, сыйлайық, құрметтейік!

Көне Тараз

Тараз шаһары тарихи оқиғаларға бай. Бұл қала Аулие-атадан бастап, Талас, Наманган, Йени-Тараз, Жамбыл, Мирзоян болып аталды. Киелі топырақта б.э. 1 ғасырында көшпенді халықтар өмір сүрген. Әйгілі ғалым В. Бартольдтің зерттеуіне сүйенсек, Тараздың іргесі б.э.д. қаланған. Сырдария мен Талас өзендерінің маңында б.э.д. 1 ғасырда 600 000-нан астам қаңлы тайпасы қоныстанған. Олар Жетісулық үйсіндермен жауласып, нәтижесінде ғұндармен бірігіп одақ құрған. Бұл оқиғаға Л.Н. Гумилевтің «Б.э.д. 36 жылдағы Таластағы соғыс» дерегі дәлел. Чжи-Чжи Талас бойында қалып, ұлы кент құрады. Екі жыл бойы соғылған қала мықты бекініс болып шықты. Дуалы екі қабаттан тұрды – сыртқы қабаты ағаш, ішкі қабаты лайдан соғылған. Кейбір деректерде, Талас деп атанған шаһардың соғылуына Марк Крассаның бүлінген армиясынан қалған Римнің легионерлері де жұмыс істеген деп көрсетілген.

Тараз еліміздің тарихында зор маңызға ие болуы ХV ғасырдың орта тұсында Қазақ хандығының іргесі қалану кезеңіне тұспа-тұс келеді. Хижраның 870 жылы, 1465-1466 жылдар Қазақ хандығының құрылған кезі болып қабылданған. Мұхаммед Хайдар Дулат өңір Моғолстан хандығының батыс шеті болғандығын айтып, оны Иса Бұға ханның Жәнібек пен Керей сұлтандарға үлеске берілгендігін айтады. Жаңадан қаланған Қазақ хандығына бұл аймақ өте қолайлы мекен болды. Өзбек ұлысын билеуші Әбілқайыр хан қаза болып, оның құрамындағы қазақ тайпалары Жәнібек пен Керей басқарған хандыққа біржола өте бастайды. Алғашында жаңа хандық өзбек-қазақ елі деп аталады.

Темір жол қатынасы 1928 жылдың қоңыр күзінде іске қосылды. Бұл өз кезегінде халықтың әлеуметтік ахуалын жақсарта түсті. Түркісібтің салынуы ауданда ауылшаруашылығы мен өнеркәсіптің өріс жаюына маңызды ықпал етті. Аудан тіршілігіне қажет жанармай, ауылшаруашылық техникалары, басқа да тауарлар тасымалданды. Аудан үстінен өткен темір жол торабы 144 шақырымға, ал Қосқұдықтан Бетпақдалаға дейін созылған ішкі темір жолдың ұзындығы 130 шақырымға, аудан ішіндегі көлік жолы – 359 шақырымға жетті.

Орта ғасырда қала Тараз деген атауымен әйгілі болды. Ең бірінші қоныстанған этнос – Ферғана өзбектері. Тарихи атауы 1997 жылынан бастап қалаға қайтарылды. Тараз өзінің 2000 жылдық тарихи мерейтойын 2002 жылы атап өтті. Сондай-ақ, көне Тараз Ұлы Жібек Жолының бойында орналасқан қалаларының бірі болған. Әсіресе Қарахан билігінде дами бастаған. ХІХ ғасырда Әулие Ата Қоқан қамалы деп аталды. 60-шы жылдарда Ресей империясының құрамына енген. Кейінірек Кеңес Одағы кезінде Жамбыл облысының орталығы болып, Қазақстан тәуелсіздігін алған соң жайлаулы Жамбыл облысының әкімшілік орталығы, тарихы бай көне шаһар болып өркендеді.

Бүгінгі Тараз

Тарихы мол қала бүгінде Жамбыл облысының орталығы болып табылады. Халық саны – 99 000 адамға жуық. Тараз қаласының халық санының 70% қазақтар. Қалада орыс, корей, өзбек, түрік, татар, неміс, күрд, қырғыз, дүнген, қырғыз, грек, ұйғыр ұлт өкілдері тұрады. Облыстың айтарлықтай аумағын Бетпақ-Дала және Мойынқұм алады. Оңтүстік-батыс пен оңтүстік-шығыс шеті таулармен шектелген. Сондай-ақ, мұнда Қарахан, Айша бибі, Бабаджа Хатун, Дәуітбек, Тектұрмас т.б. кесенелері, Мыңбұлақ сквері, Достық үйі, «Көне Тараз» тарихи-мәдени орталығы, Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған монумент, Бақылау мұнарасы, т.б. әлем және республикамызға танымал жәдігерлер мен орындар бар.

Айша бибі кесенесі – ХІ-XII ғасырлардағы сәулет өнерінің көрнекті ескерткіші. Кесененің іргесі Жамбыл ауданы Айша бибі ауылында орналасқан. Сыртқы көрінісі керамикалық плиталармен қаланып, ойып жасалған өрнектің сән-салтанаты мен алуандығы жағынан еліміздегі басқа мемориалдық-дәстүрлік ескерткіштер ішінде теңдесі жоқ. Кірпіштердің түрлілігінің өзі кез-келген адамды аң-таң қалдырады. Ескерткіштің тұңғыш қалпы б.у.д. тек батыс қабырғасында сақталған. Безендіруінде бай және әртүрлі геометриялық фигураларымен апталған. Тізбектер терракотамен қапталған жіңішке суреттермен қазақ оюлармен безендірілген.





Бабаджа хатун ескерткіші – Х-ХІ ғасырлардан сақталған сәулет өнері ескерткіші. Тараздан 18 км қашықтықта Айша бибі кесенесінің жанында орналасқан. Текше тәрізді тік бұрышты, қызыл кірпіштен тұрғызылған ескерткіштің ауданы 6,8х6,8 м, биіктігі 5 м-ден астам; қабырғаларына қаланған кірпіштерінің көлемі 24х24х5 см. Қасбеті мен 2 қапталы бір-біріне ұқсас, мәнерлеп қаланған кірпіштен күн тәрізді өрнектер жасалған. Жоғары жағы аркалы, ішке кірер есік шығыс жақ қабырғасында. Қабырғалардан сегізқырлы барабанға ауысатын тромпбелдеу жасалған. Оның үстінен ішкі еңсенің 16 қырлы күмбезі басталады. Ал сыртқы күмбезі биіктігі 86 см қырлы призманың үстіне орнатылған. Детальдар үйлесімді пайдаланылған. Бабаджа хатун кесенесі сыртқы пішімінің жинақылығымен, құрылысының беріктігімен ерекшеленеді.

Қарахан кесенесі – ХІ ғасырдан сақталған сәулет өнері ескерткіші. Қазіргі Тараз қаласының батыс шетінде орналасқан. Кесене Қарахан әулетінен шыққан белгілі хан Махмұд Бұғра Қарахан қабірінің басына орнатылған. Күмбезі ғана құлаған кесененің төрт қабырғасы мен жылтыр кірпішпен өрнектелген қос мұнарасы 19 ғасырдың 90-жылдарына шейін сақталған. 1905 жылы оның құлаған бөлігі түгелдей бұзып алынып, орнына 1906 жылы жаңа кесене салынған. Кейінгі салынған кесене алғашқысына ұқсамайды. Артқы жағында екі мұнарасы бар. Қас беті оңтүстікке қараған, ал оның ішіндегі қабір оңтүстіктен солтүстікке қаратылған. Кірер есігі аркалы қуыспен безендірілген. Қабырғаларының ішкі жағы кесененің бұрынғы өз кірпіштерімен қаланып, сыртқы жағын қалауға жаңа кірпіш пайдаланылған.



Мыңбұлақ сквері – мәдени-тарихи орталық. Қазір сәулеті мен сәні жарасқан сквер көз тартарлықтай нұрланып тұр. Архитекторлар демалыс орнының жобасын Қытай тарихшысы Сюань Цзаньнің VІІ ғасырда келтірген деректеріне сай жасаған. Яғни, Меркі қаласының маңындағы «Мыңбұлақ» жайлауындағы таудан сылдырай аққан бұлақтар мен жердің бетін кілемдей жапқан көк шалғынның кескінін кескіндеген. Осындай ерекше композицияға көмкерілген нысанды қазір жоғарыдан тамашаласаң таңдай қақпай қоймайсың. Бұдан бөлек, демалыс орнының қақ ортасында қазақ даласының кеңдігі мен табиғатының сұлулығын сомдап тұрған субұрқақ атқылап тұр. «Мыңбұлақ» скверінің жобалық құны 98 млн. теңгені құраған. Сондай-ақ, кешен аумағындағы «Домбыра» мүсіндік кешен саябаққа көрік беріп қана қоймай, ұлттық рухымызды асқақтатып тұр. Дәл сондай «Қарауыл мұнарасы» да ежелгі Тараздың өмірінен сыр шертуде. Бұл нысанның биігінен көне Тараздың келбетті жерлерін толықтай тамашалауға болады.
Ежелгі Тараз қаласы – І-ХІХ ғғ. қазіргі Тараздың орталық базары аумағында орналасқан. Қалашық маңайын қала үйлері алып жатыр. ХХ ғ-дың бас кезінде ұзын қабырғалар төңірегінде отыздан астам төмпешіктер-қорғандар, қоныстар, некропольдер қалдығы болған. Қазіргі кезде олардың бәрі тегістеліп, үйлер салынған. Сүлейманов көшесінің батыс бөлігіндегі төрткүл және телеорталық ауданындағы қоныс, қаланың солтүстік шетіндегі ұзын дуалдардың жекелеген бөліктері сақталынып қалған. Сонымен қатар, мұнда «Қазақ хандығының 550 жылдығы» монументі де орналасқан. 30 метрлік ескерткіш қаланың батыс бөлігінде «Тараз-Арена» Спорт сарайына қарама-қарсы бетте тұр.