«оралман» болма, хан аманатын ұмытпа.
munda birew oramlandar jayli bilay dep jazipti, oralman bolma depti kitay kazakhtarin, bul kalay…
kelu kaynari:
www.elarna.com/oku_kk.php?tur=11&id=111
Нақты қайнарын мына арадан басып коріңіз:
Қосымша қайнары: www.elarna.com/oku_kk.php?tur=11&id=111
Тоте жазу нұсқасы:http://www.elarna.com/oku.php?tur=11&id=111
توتە جازۋ نۇسقاسى: www.elarna.com/oku.php?tur=11&id=111
Мақала жолдаушы: Белгібәй
Мақала апторы: Белгібәй
Аптордың мекен-жайі: Үрімжі
Қазыр қайда барсаң «қазақстанға кетем, ойбай кетем, деисіңдер», бұл не айғай? айғай деген сөз артық кеткен шығар, алайда сендер бір нәрсені ұмытып барасыңдар, үлкен аманатты, үлкен неше ғасырлық тапсырысты ұмытып барасыңдар, ол не тапсырыс? онда осы мәселеге көбірек көңіл бөліп, оны ой елегінен өтікізіп, саралауды ұсынамын.
жа, сөзі қысқартып, оны айтпас бұрын, әйгілі ханымыздың бірі абылайдан сөз қозғайық.
бар қазаққа бір мәлім іс мынау еді, сонау 16-18 ғасырдағы замандарда жан жағындағы беибіт халыққа тынштық бермеи қанға бояған тажауыздығы шектен асқан және қазақты құрту сынды арам ниетте болған, бұддистықты мемлекет діні еткен жұңғар атты үкімет болған-ды. осы құтырынған жұңғарларды мәнжүрләрмен қазақтар оң-солдан қспақтап құртуы салдарынан және қалған жұңғарларға аяқ астынан тараған оба сынды ауырудың тарауы салдарынан сонау қәзіргі құмылдан тартып қәзіргі құлжаға деингі іле-тарбағатай алтайды қамтыған үлкен терөтөря адамы жоқ иенге айналған еді. ресіми деректер аузын айға білеп өзінеше «быр кісдеи» болған жұңғар халқының 50-60% бөлімі қазақ хандығы мен мәнжулердің қолынан жер жастанса, қалған 40% халқы оба ауыруынан түгелдеи апат болғанын алға тартады, шында осы төңіректе еді.
жұңғарды жойғасын, ие далаға қазақ-манжұр үкіметінің өзәрә тартысы басталады. ал иен-дала тарихынан қысқаша дерек бере кетеиін.
ал ол иен даланың барлығы кезінде шыңғысханның баласы шағатай иелігінде, одан оның хан ұрпақтарына моғұлстан елі болып қайта түлеген-ды, алайда шығстан ауған ынтымақты келген ойрат тайпалары өзәрә сұлтан-сұлтан, кеніт-кеніт, бек-бек болып бір бірімен мыңдық болып соғсып жатқан шыңғысхан тұқымды түрік сұлтандарының алауыздығынан пайдаланып, сұлтандарды, кеніт-бектіктерді бөлектеп қырып салады, ықпалды, аруқты келген хан сұлтандарының қайта көтерілуінен қорқып, бүліктен сақтану үшін барлық шыңғысхан тұқымды түрік сүлтәндәрінәр қала, әр кеніттен теріп жинап, ұрпақтарына деиін қырып, шыңғысхан тұқымынан адам қалдырмайды, елді бас-сұлтансыз, ұйтқысыз қалдырады, ал шыңғсхан текті сұлтандардан қалған белгі бар болғаны осы күндегі іледегі хан-сұлтан мазар орындары ғана қалады. қәзіргі кезде жұңғар ойпаты атанған далада жоңғарлар тек өздері ғана болса, оңтұстың моғолыстанда тек сол заманда моғолстан сарыттары атанған бұл күнгі өңтүстік райондағы түрік тектес, түрік тілдес отырықшы сауда-егіншілікпен шұғылданған халықтар ғана қалады, жұңғар оларға адам жіберіп оларды алыстан басқарады. жеті суға деингі моғұлстан елін түгелдеи жұңғарлар иелігіне алады, даланы алғасын, тыныш отырмай, қәзіргі қазақ-өзбек (қазақ-өзбек хандарыда барлығы шыңғысханның жошысынан тараған түрік текті хандар) даласына көз салып, оларғада жылдап-жылдап соғыс салып тонап тұрады, ол уақыттағы орта азядағы қазақ-өзбек хандарының жағдайларыда тым мәз емес еді, оларда сұлтан-сұлтан, кеніт-кеніт, қала-қала болып, өзәрә қырқыста еді, ынтымақсыз қырқстарынан пайдаланған ойрат-қалмақтар олардың талай жерін басып, батсқа едәуір сырғытып, отырған ата мекендерінен жылжып жібереді, ал батыста дәл жұңғарша қазақ даласына көз салып отырған орыстарда бар еді, оларда қазақты әлсірету үшін жұңғарға озық қару-жарақтан көптеп көмек беріп отырады, мақсаты арадан пайда табу еді.
осынау ынтымақсыз жағдайдың алдын ала білген абылай аз уақытта қазақ халқына ес жидырып, сұлтандар, қала-кеніттер басын қосып, қысқа уақытта өз саясатын ұстанып үлгіреді. соңын ала данада, батыр, сәясәткер абылайханның башылығында, манжу-қазақ одағы орынсыз құтырынған жұңғарды жермен жексен етеді, әрі қазаққа бірліктің қандай қүдіретті болатындығыныңда дәмін таттырып үлгіртеді, ғибырат-үлгі етіп, «төртеу түгел болса, төбедегіні келтіреді», қалған жағдай жоғарыдада айтылды.
енді осы мақала өзегіне қайта оралсақ. иен қалған далаға қазақ-манжұр таласы басталды. бәріде бір-бірінен айласын, күшін асырмаққа арбасты, осы ие даладан әр қалай себептерімен өз үлесін алып қалуға тырысты. манжур үкіметі менікі деиін десе онда тұрақты халқы жоқ, жұңғар түгелдеи жойылған, өздері шығстан келген жұңғарды жойып тартып алған келімсек екеніде белгілі, ал қазақ хәлқінікі болса қисынды, дұрыс себептер еді, олар сол аумақтан кезінде жұңғар екпінмен батсқа ауған еді, ол жағдайдан бұрында ағайнды хан шңғыс балалары жошы-шағатай тұқымды хан-сұлтандардың төскеиде малы, төсекте басы қосылып, халқтары айқасып ауып-көшіп жүре беретін заман еді, барлығыда көшпенді түркі тайпал� ры мен сарт атанған аралас түркі халық отырықшылары еді.
тылы бөлек, діні бұддис халқтар жоқ-тын. ал қазыр шығстан келген манжұр үкіметіде оңай халық еместі, армясы күшті, саны көп, бірлікті халық болатын, оларда миың-чиң патшалығы болып кезіндегі бесбәліқ (беижиің) дағы шыңғысхан текті хан тұқымдарын өлтіріп, тұқымын құртып болған еді.
ынтымақсыздығынан әбден тозып, ес жиып босап бара жатқан елдікті қайта бір мәрте нықтай ұстап тұрған абылайхан башылығындағы қазақ халқы мәнжүләрмен осы «жұңғар-қалмақтан қалған» дала үшін тағы мәрте айқасу, қанға бөгісу оңай тимеитіні анық, онсызда батыс жақтан еурөпәнің техникәсін озық оқ-жарақ жасау, адам қыру техникәсін түрік тектілерден заман бұрын үйреніп келген көзі көк, батыстың қәруімен қаруланған орыстарда еурөпәлқтәрғә еліктеп әқсүйексініп анталап, қәйтсем қазақты құртам деп басы қатып тұрған еді.
ал енді абылай не істеу керек? тек көз алдағысы барлық айла-тәсілмен беибіт, деплөмәтиліқ түрде манжу үкіметімен талас басталды, дала иен, онсызда бұрындар қазақ тайпаларының өніп-өскен бағзыда, байырғы ата мекені, әлдімен әртүрлі әдістермен сол өңірлерге жер-жәйлім жетіспеи жатыр деген сәясәтпен (шынында солай еді), бір бөлім қазақ тайпаларын қәзірге іле-тарбағатай-алтай сынды қазақ тайпаларының байырғы өңірлеріне «қуғындайды», ал манжоу үкіметіде қарап қалмай сонан ішкі манжоұрядан сбе-солаңдарды, тұнғандарды ең шұрайлы өлке жетісу оңырының бір ұшы іле өңіріне жарыса орналастыра бастайды, бұл талас әбіләймен жерге талас еді, қәзәқтәрмен осы халықтар алғашында қақтығысыпта тұрады, қазақ ру-тайпаларының ол жерді иелеп алуынан сақтану еді, қазақтардың бәйіргі әтәмекенін бермеи қалу жолындағы күрестері еді, манжоу үкіметі өзіне түгелдеи адал түрде бағыншты болған қәзіргі қашқар, хотан, тұрпан секілді шаһарлардан халықтарды зорлап айдап әкеліп ілеге орналастыра бастайды, бұл тағы бір талас ұшы, ал қазақтарда қарап қалмай, алтай, тарбағатай сынды бос жатқан жерлерге еш қыиндықсыз кіріп кетеді, себебі онда аздаған қалмақ болмаса еш кедергі жоқ еді, ал ең күрделіде, ұзақ уақыттық күрес шұрайлы-құтты іле сынды бұрынғы шағатай хандарынан бергі бар хандардың орталығы болған істрәгетяліқ орны аса маңызды ата-бабаларының ежелгі мекеніне оралу барысы болды, себебі онда қалдық қәлмәқтәрмен манжушыл торғауыттарда бар еді, үкімет күшіде сонда тұратын, алайда абылайдан қалған саясат-міндет, өсиетнәмәсін ұмытпаған қазақ руларыда ақырындап ілеге лек-лек болып келіп, іленің саны ең көп, едәуір күшке ие халықына айналады, әрі құтты ата-мекендеріне қайта ғасыр аттап келіп қайта қоныстанып өсімен абылайдың өсиеті ең соңында, араға 100 неше жыл салып іске асады, соңғы көші 19-ғасырдың соңдарында аяқтайды. ондағы бұрын жұңғар-манжу үкіметтері жағынан күштеп батыс оңырдың оңтұстың қала-кеніттерінен (қашқар, хотан, т.б) ертеректе әкелінген ежелгі түркі тілдес халық (сарыттар (қәзіргі ұйғыр), сарт-отырықшы, сәудәгер түрік халықтардың бұрынғы атауы. р.д) «тараншы (егінші) » атанады.
ақыры абылайханнан өсиет етілген іле-тарбағатай-алтай сынды шұрайлы ата-мекенге қайта оралу тарихымызды ғасыр алдында ғана орындап шықтық, осында бәлен ғасыр болды, өніп өстік, енді, қайта қолға алған мекенді және қолдап тастап қайта кету деген абылай ханның бізге аманаттап-шегелеп кеткен өсиетіне сяма, сол өсиет-аманаттан аттау емеспә? ал берісі туған ата-мекенді уақыттық қиншылыққа бола тастау деген не іс, сірә, не қиыншылық бар, еш қиыншылық жоқ қой? байырғы қайта алған мекеннің гүлденіп, онда халқымыздың мәдениет, ғұрпы, дін-тыл-ділдерін жалғасы ұстанып, қазақ халқымыздың сапалы санын көбеитуге құлшынайық. ата-мекенді гүлдендіреиік! тату-татты болайық. хан аманатын сақтап отырайық, аманаттың берері мол, артында үлкен бақыт бар. қазақтың батысы орынбор-астырахан жәйләсә шығысы сіздер едіңіздер, қазақстанның оралмандарға уизаларын қыиндатып отыру істері осы абылайхан саясаты мен аманатына саятынын да, олардың хан аманатын орындап жүргенінінде бле жүр, түсіне біл, бәріміз де туған ел, өскен мекеннің бір керпіші болып, халық үшін жұмыс істеуге ұмтылайық, рух-жігер, ұрпақ аман болса, сөнбек емессің, хан аманатын үзілмес, бақыт арқанына, бір кезеңге жалғап кетулеріңізге тілектеспін, хан аманатын ұмытпайық, заман-тарих өзгерсе, оған кім де болса өкпе арта алмас, құдай бақытты күндерге жазссын.
белгібәй
كەلۋ قاينارى: www.elarna.com/oku.php?tur=11&id=111
Әрі қарай
kelu kaynari:
www.elarna.com/oku_kk.php?tur=11&id=111
Нақты қайнарын мына арадан басып коріңіз:
Қосымша қайнары: www.elarna.com/oku_kk.php?tur=11&id=111
Тоте жазу нұсқасы:http://www.elarna.com/oku.php?tur=11&id=111
توتە جازۋ نۇسقاسى: www.elarna.com/oku.php?tur=11&id=111
Мақала жолдаушы: Белгібәй
Мақала апторы: Белгібәй
Аптордың мекен-жайі: Үрімжі
Қазыр қайда барсаң «қазақстанға кетем, ойбай кетем, деисіңдер», бұл не айғай? айғай деген сөз артық кеткен шығар, алайда сендер бір нәрсені ұмытып барасыңдар, үлкен аманатты, үлкен неше ғасырлық тапсырысты ұмытып барасыңдар, ол не тапсырыс? онда осы мәселеге көбірек көңіл бөліп, оны ой елегінен өтікізіп, саралауды ұсынамын.
жа, сөзі қысқартып, оны айтпас бұрын, әйгілі ханымыздың бірі абылайдан сөз қозғайық.
бар қазаққа бір мәлім іс мынау еді, сонау 16-18 ғасырдағы замандарда жан жағындағы беибіт халыққа тынштық бермеи қанға бояған тажауыздығы шектен асқан және қазақты құрту сынды арам ниетте болған, бұддистықты мемлекет діні еткен жұңғар атты үкімет болған-ды. осы құтырынған жұңғарларды мәнжүрләрмен қазақтар оң-солдан қспақтап құртуы салдарынан және қалған жұңғарларға аяқ астынан тараған оба сынды ауырудың тарауы салдарынан сонау қәзіргі құмылдан тартып қәзіргі құлжаға деингі іле-тарбағатай алтайды қамтыған үлкен терөтөря адамы жоқ иенге айналған еді. ресіми деректер аузын айға білеп өзінеше «быр кісдеи» болған жұңғар халқының 50-60% бөлімі қазақ хандығы мен мәнжулердің қолынан жер жастанса, қалған 40% халқы оба ауыруынан түгелдеи апат болғанын алға тартады, шында осы төңіректе еді.
жұңғарды жойғасын, ие далаға қазақ-манжұр үкіметінің өзәрә тартысы басталады. ал иен-дала тарихынан қысқаша дерек бере кетеиін.
ал ол иен даланың барлығы кезінде шыңғысханның баласы шағатай иелігінде, одан оның хан ұрпақтарына моғұлстан елі болып қайта түлеген-ды, алайда шығстан ауған ынтымақты келген ойрат тайпалары өзәрә сұлтан-сұлтан, кеніт-кеніт, бек-бек болып бір бірімен мыңдық болып соғсып жатқан шыңғысхан тұқымды түрік сұлтандарының алауыздығынан пайдаланып, сұлтандарды, кеніт-бектіктерді бөлектеп қырып салады, ықпалды, аруқты келген хан сұлтандарының қайта көтерілуінен қорқып, бүліктен сақтану үшін барлық шыңғысхан тұқымды түрік сүлтәндәрінәр қала, әр кеніттен теріп жинап, ұрпақтарына деиін қырып, шыңғысхан тұқымынан адам қалдырмайды, елді бас-сұлтансыз, ұйтқысыз қалдырады, ал шыңғсхан текті сұлтандардан қалған белгі бар болғаны осы күндегі іледегі хан-сұлтан мазар орындары ғана қалады. қәзіргі кезде жұңғар ойпаты атанған далада жоңғарлар тек өздері ғана болса, оңтұстың моғолыстанда тек сол заманда моғолстан сарыттары атанған бұл күнгі өңтүстік райондағы түрік тектес, түрік тілдес отырықшы сауда-егіншілікпен шұғылданған халықтар ғана қалады, жұңғар оларға адам жіберіп оларды алыстан басқарады. жеті суға деингі моғұлстан елін түгелдеи жұңғарлар иелігіне алады, даланы алғасын, тыныш отырмай, қәзіргі қазақ-өзбек (қазақ-өзбек хандарыда барлығы шыңғысханның жошысынан тараған түрік текті хандар) даласына көз салып, оларғада жылдап-жылдап соғыс салып тонап тұрады, ол уақыттағы орта азядағы қазақ-өзбек хандарының жағдайларыда тым мәз емес еді, оларда сұлтан-сұлтан, кеніт-кеніт, қала-қала болып, өзәрә қырқыста еді, ынтымақсыз қырқстарынан пайдаланған ойрат-қалмақтар олардың талай жерін басып, батсқа едәуір сырғытып, отырған ата мекендерінен жылжып жібереді, ал батыста дәл жұңғарша қазақ даласына көз салып отырған орыстарда бар еді, оларда қазақты әлсірету үшін жұңғарға озық қару-жарақтан көптеп көмек беріп отырады, мақсаты арадан пайда табу еді.
осынау ынтымақсыз жағдайдың алдын ала білген абылай аз уақытта қазақ халқына ес жидырып, сұлтандар, қала-кеніттер басын қосып, қысқа уақытта өз саясатын ұстанып үлгіреді. соңын ала данада, батыр, сәясәткер абылайханның башылығында, манжу-қазақ одағы орынсыз құтырынған жұңғарды жермен жексен етеді, әрі қазаққа бірліктің қандай қүдіретті болатындығыныңда дәмін таттырып үлгіртеді, ғибырат-үлгі етіп, «төртеу түгел болса, төбедегіні келтіреді», қалған жағдай жоғарыдада айтылды.
енді осы мақала өзегіне қайта оралсақ. иен қалған далаға қазақ-манжұр таласы басталды. бәріде бір-бірінен айласын, күшін асырмаққа арбасты, осы ие даладан әр қалай себептерімен өз үлесін алып қалуға тырысты. манжур үкіметі менікі деиін десе онда тұрақты халқы жоқ, жұңғар түгелдеи жойылған, өздері шығстан келген жұңғарды жойып тартып алған келімсек екеніде белгілі, ал қазақ хәлқінікі болса қисынды, дұрыс себептер еді, олар сол аумақтан кезінде жұңғар екпінмен батсқа ауған еді, ол жағдайдан бұрында ағайнды хан шңғыс балалары жошы-шағатай тұқымды хан-сұлтандардың төскеиде малы, төсекте басы қосылып, халқтары айқасып ауып-көшіп жүре беретін заман еді, барлығыда көшпенді түркі тайпал� ры мен сарт атанған аралас түркі халық отырықшылары еді.
тылы бөлек, діні бұддис халқтар жоқ-тын. ал қазыр шығстан келген манжұр үкіметіде оңай халық еместі, армясы күшті, саны көп, бірлікті халық болатын, оларда миың-чиң патшалығы болып кезіндегі бесбәліқ (беижиің) дағы шыңғысхан текті хан тұқымдарын өлтіріп, тұқымын құртып болған еді.
ынтымақсыздығынан әбден тозып, ес жиып босап бара жатқан елдікті қайта бір мәрте нықтай ұстап тұрған абылайхан башылығындағы қазақ халқы мәнжүләрмен осы «жұңғар-қалмақтан қалған» дала үшін тағы мәрте айқасу, қанға бөгісу оңай тимеитіні анық, онсызда батыс жақтан еурөпәнің техникәсін озық оқ-жарақ жасау, адам қыру техникәсін түрік тектілерден заман бұрын үйреніп келген көзі көк, батыстың қәруімен қаруланған орыстарда еурөпәлқтәрғә еліктеп әқсүйексініп анталап, қәйтсем қазақты құртам деп басы қатып тұрған еді.
ал енді абылай не істеу керек? тек көз алдағысы барлық айла-тәсілмен беибіт, деплөмәтиліқ түрде манжу үкіметімен талас басталды, дала иен, онсызда бұрындар қазақ тайпаларының өніп-өскен бағзыда, байырғы ата мекені, әлдімен әртүрлі әдістермен сол өңірлерге жер-жәйлім жетіспеи жатыр деген сәясәтпен (шынында солай еді), бір бөлім қазақ тайпаларын қәзірге іле-тарбағатай-алтай сынды қазақ тайпаларының байырғы өңірлеріне «қуғындайды», ал манжоу үкіметіде қарап қалмай сонан ішкі манжоұрядан сбе-солаңдарды, тұнғандарды ең шұрайлы өлке жетісу оңырының бір ұшы іле өңіріне жарыса орналастыра бастайды, бұл талас әбіләймен жерге талас еді, қәзәқтәрмен осы халықтар алғашында қақтығысыпта тұрады, қазақ ру-тайпаларының ол жерді иелеп алуынан сақтану еді, қазақтардың бәйіргі әтәмекенін бермеи қалу жолындағы күрестері еді, манжоу үкіметі өзіне түгелдеи адал түрде бағыншты болған қәзіргі қашқар, хотан, тұрпан секілді шаһарлардан халықтарды зорлап айдап әкеліп ілеге орналастыра бастайды, бұл тағы бір талас ұшы, ал қазақтарда қарап қалмай, алтай, тарбағатай сынды бос жатқан жерлерге еш қыиндықсыз кіріп кетеді, себебі онда аздаған қалмақ болмаса еш кедергі жоқ еді, ал ең күрделіде, ұзақ уақыттық күрес шұрайлы-құтты іле сынды бұрынғы шағатай хандарынан бергі бар хандардың орталығы болған істрәгетяліқ орны аса маңызды ата-бабаларының ежелгі мекеніне оралу барысы болды, себебі онда қалдық қәлмәқтәрмен манжушыл торғауыттарда бар еді, үкімет күшіде сонда тұратын, алайда абылайдан қалған саясат-міндет, өсиетнәмәсін ұмытпаған қазақ руларыда ақырындап ілеге лек-лек болып келіп, іленің саны ең көп, едәуір күшке ие халықына айналады, әрі құтты ата-мекендеріне қайта ғасыр аттап келіп қайта қоныстанып өсімен абылайдың өсиеті ең соңында, араға 100 неше жыл салып іске асады, соңғы көші 19-ғасырдың соңдарында аяқтайды. ондағы бұрын жұңғар-манжу үкіметтері жағынан күштеп батыс оңырдың оңтұстың қала-кеніттерінен (қашқар, хотан, т.б) ертеректе әкелінген ежелгі түркі тілдес халық (сарыттар (қәзіргі ұйғыр), сарт-отырықшы, сәудәгер түрік халықтардың бұрынғы атауы. р.д) «тараншы (егінші) » атанады.
ақыры абылайханнан өсиет етілген іле-тарбағатай-алтай сынды шұрайлы ата-мекенге қайта оралу тарихымызды ғасыр алдында ғана орындап шықтық, осында бәлен ғасыр болды, өніп өстік, енді, қайта қолға алған мекенді және қолдап тастап қайта кету деген абылай ханның бізге аманаттап-шегелеп кеткен өсиетіне сяма, сол өсиет-аманаттан аттау емеспә? ал берісі туған ата-мекенді уақыттық қиншылыққа бола тастау деген не іс, сірә, не қиыншылық бар, еш қиыншылық жоқ қой? байырғы қайта алған мекеннің гүлденіп, онда халқымыздың мәдениет, ғұрпы, дін-тыл-ділдерін жалғасы ұстанып, қазақ халқымыздың сапалы санын көбеитуге құлшынайық. ата-мекенді гүлдендіреиік! тату-татты болайық. хан аманатын сақтап отырайық, аманаттың берері мол, артында үлкен бақыт бар. қазақтың батысы орынбор-астырахан жәйләсә шығысы сіздер едіңіздер, қазақстанның оралмандарға уизаларын қыиндатып отыру істері осы абылайхан саясаты мен аманатына саятынын да, олардың хан аманатын орындап жүргенінінде бле жүр, түсіне біл, бәріміз де туған ел, өскен мекеннің бір керпіші болып, халық үшін жұмыс істеуге ұмтылайық, рух-жігер, ұрпақ аман болса, сөнбек емессің, хан аманатын үзілмес, бақыт арқанына, бір кезеңге жалғап кетулеріңізге тілектеспін, хан аманатын ұмытпайық, заман-тарих өзгерсе, оған кім де болса өкпе арта алмас, құдай бақытты күндерге жазссын.
белгібәй
كەلۋ قاينارى: www.elarna.com/oku.php?tur=11&id=111
