Абай атамыз айтты ғой. «Есектің артын жусаңда, мал тап» деп. Каникул басталды. Алда, қылышын сүйретіп сессия келе жатыр. Оған дайындалып мұрнынан қан кетіп жатқан студент жоқтың қасы. Көпке топырақ шашпаймыз. Қан кетпесе де су кетіп дайындалып жатқандары баршылық. Ал, мен жұмыс істеп жатырмын. Анау- мынау жұмыс емес. Жə, қандай екенін айтпай ақ қояйын. Жалпы, айтайын дегенім. Қазір адамдардың көбісі жұмыс таңдайды. Оған айлығы көп болу керек, үш мезгіл тамағы болу керек тағысын тағы. Сосын кім оған жақсы жұмысын беріп қойсын. Суреттегі менің ауқатым. Бір жақсы жерім Аллаға шүкір, дар-дара пікір жұмыс жасауға жағдайды қажетсінбеймін. Кез-келген жағдайда жұмыс жасай беремін. Тек кейде басшылармен дұрыс болмай қалады. Себебі, жағымпаздық қасиетті жек көрем. Қалай бар, солай бетіне айтып тастаймын. Сол себепті, көп жұмыстан осы мінезімнің кесірінен кетіп қалам.
Қысқасы жұмыс жасаңыздар. Бір досым айтады. «Сен осы жатпайсың» деп. Сол сияқты мына заманда жалқаулық-геморойдан жаман. Жабысып алса кетуі қиын.

Бұл постты жазуыма ешкім себепкер болған жоқ. Бұл жəй идея.
Ақыл жастан дейді. Идея жас таңдамайды.
Ал бастайық.
Жұрттың қатыны неге сұлу?

Ойлап қарасам қыздардың өміріндегі ең биік шыңы күйеуге тиген кезі. Иə, қазір көпшілігі осындай оймен жүреді. Тікелей болмаса да, түп негізі осы ойға кеп тіреледі.
Үйленгенше қыздар оййй керемет боянып жүреді. Бар əдемісін үстіне киіп, иіс суын себініп алып көшеге шығады. Содан кейін кімнің көзі түспейді?.. Ағының да қарасының да көзі əлгі қызда. Хош, оған еш қарсылығымыз жоқ. Бір кісінің айтқаны бар еді «Еркектер біздің көрерменіміз» деп. Ал, көрерменнің алдына дайындықсыз шығуға болмайды. Жұрттың қатыны сұлу болмай қайтсін сосын. Бар қызығы енді басталды. Əлгі жас кезінде сұп- сұлу болып жүрген қыз, тұрмысқа шыққаннан кейін бордайтозданып кетеді. Неге? Себебі ол шыңға шығып алды. Яғни, тұрмыс құрды. Болды оған енді ештеңе керек емес. Тағы бір пəлсапа «адам жетілдім деген кезде, миы тоқтайды» қысқаша, рухани да басқа да тоқырауға ұшырайды. Кейбір күйеуге тиген қыздар «тиетін жігітке тиіп алдым енді кім үшін боянамын» деп ойлауы мүмкін. Өйткені ол жетістікке жетіп алды.
Жалпы қыз-келіншектер біреуге ұнау үшін боянады.(деп ойлаймын) Жоғарыда айтып кеткен шыңға шығып алған қыз енді көшеге шыққанда ғана боянады. Себебі, жас кезінен əдет болып қалғаны да бар. Үйіне келгенде əдемі түр жасап берген бояудың бəрін шешіп тастайды. Əлгі түрді көрсеңіздер. «Сонда анау күйеудің не кінəсі бар деймін да» Тұрсынбек осылай дейді. Сонсоң, үйде мынадай оқиғалар бола бастайды. Сыртқа шығып бара жатқан күйеуі, əйеліне: — сықиып киініп алыпсың, əдемі бояныпсың, кімге ұнайын деп жүрсің?-дейді. Сосын əйел байқұс қайтсін күңкілдеп шығып кетеді.
Статистика бойынша елде ажырасу пəленбей пайызға өсіп кетіпті дейді. Нақты айтып шошытпай-ақ қояйын. Көп себебінің бірі осы қызғаныш пен түсініспеушілік.
Негізгі айтқым келгені тұрхмыс құрған қыздарға. Көшеге шыққанда ғана емес, үйде де сəнденіп жүрсеңіздер. Бұл туралы хадисте бар. Əйелдің күйеуіне сүйкімді көрінуі де маңызды. Бұл міндет шариғатта əйел адамға уəжіп деп айтылған. Пайғамбарымыз (с.а.у.): «Мұсылман жақсы көреді, өзі де жақсы көріледі. Жақсы көрмеген жəне жақсы көрілмеген адамдарда қайыр жоқ», – деп айтқан. Келесі хадисінде: «Жақсы көрген, жақсы көрілген жəне көп бала туатын əйелге үйленіңдер» – деп, өз ұнамдылығын жоғалтпай, сүйкімділігін сақтай білетін əйелге үйленуді өсиет еткен.

Бұрын қазақ отбасында, күйеуі
сырттан тамағын кенеп үйге кіріп келе жатқанда, баламен арпалысып отырған ақылды əйелі, етек жеңін жинап, шашын ретке келтірген деседі. Міне, осының өзі үлкен тəрбие. Керемет сыйластықтың белгісі. Күйеу əйелдің- жəннаты. Жəннаттарыңызға абай болыңыздар. Сонда күйеуім басқаға кетіп қалды. Бла- бла- бла деген əңгімелер болмайды.

Артта қалған өмірге бір қарайласам, барлық уақыт қолдағы телефонмен, əлеуметтік желіге шұқшиып өтіп барады екен. Адамдармен де сирек араласатын болдық. Кеше бір қызбен(группалас) кəдімгідей ашылып сөйлестік. Себебі, менің телефонымның қуат көзі, оның айлық тарифы бітіп қалған еді. Бұлар өшпесе біздің сөйлесуіміз неғайбыл. Қарап отырсам айналамдағы адамдарға, реальды өмірге қарағанда, вертуалды өмір қызығырақ сияқты. Отырыстарда, кештерде барлығы инста мен фейсбукке шұқшиып отырады. Оның ішінде мен де бармын. Мен мына жердемін деп салып жібереміз. Бұл мақтанғанымыз ба əлде басқа ма түсінбедім.
«Бір отбасының үйінде вай файы өшіп, туыстарымен амалсыз сөйлесіп, „жақсы адамдар екен“-дейтін əзіл шыны аралас əңгімені естіген боларсыздар». Біз бұған жете қоймадық, бірақ осы бетімізбен өрлей берсек, шыңыраудан бір-ақ шығарымыз анық. Желіні дерт дейміз. Мұның себебі де бар. Болып жатқан барлық келеңсіз оқиғалар, осы желінің жемісі. Əлемдік қоқыс деп те атайтынын естігем. Енді, осы дерттен құтылудың, сəл болса да жазылудың амалы барма?
Ғалымдар зерттепті. Көпшілік халықтың желіге кіруінің себебін. Адамда ішкі қанағаттану деген болады екен. Мысалы: бір адам өзіне көңілі толмайды. Сырт келбеті қисынсыз, болмаса өз-өзіне сенімділігі төмен. Оған «сен сұлусың», «саған мына киім жарасымды»деп ешкім айтпайды. Тіпті ата-анасы да. Осындай жағдайда адамда ішкі ашығу пайда болады. Ол қарынның ашуына мүлде ұқсамайды. Сол аштықтан құтылу үшін, желі арқылы тояттауға тырысады.

Нəтижесі: тəні ашылған суреттер мен ұяттқа қайшы келетін бейнелер. Жазылушыларынан келетін лайк, комментарий бəрінен іштей қанағаттанады. Бірақ бұл уақытша ғана. Əлгі ашығу қайта келгенде. Жоғарыдағы оқиға қайта қайталанады. Осы орайда желіге неге құмармыз деген сұраққа көпшіліктің пікірін сұрап едім.
Гүлжан 20 жаста
Қызықты, жаңалықтар көп. Достарыңның, туыс, таныстарыңның кайда не істеп жүргенін білесін. Телефоным жоқ болса, бірдеңе жетіспей тұрған сияқты.

Арай 19 жаста
Менің желіге күнде сурет жариялағым келіп тұрады. Себебі мен ұнататын адам көріп, лайк басуын қалап тұрамын. Ол көрмесе салған фото қызық емес болып қалады. Жетістікке жеткенімді адамдар көрсе деймін. Жақындарым қуанып, дұшпандарым қызғансын деген де ой бар.

Қамшының сабындай ғана ғұмырды желіге желімделіп өткізіп жатырмыз. Ата-аналарға, жəне барлық қолданушыға құлақ қағыс. Рухани ашықпас үшін мына емді қолдансақ.
Айналамыздағы адамдарға жылы қатынаста боласақ, бумеранг заңы бойынша қайта келеді. Достарымызға жақсы пікірлер айтайық(киімің жарасымды, шашыңда жақсы сəндепсің, бетіңді күшті əрлепсің) деген сияқты. Сонда, ашыққан бос орынды толтыру үшін желіге жүгінбейді. Соңғысы, ата-аналар балаларына жақсы сөздер айтып отырса «сен əдемісің», «сен өзіңe сенімдісің»,«сенің қолыңнан бəрі келеді» сынды сөздер. Сонда балаларыңыз сіз айтуға тиісті сөзді сырттан іздемейді. Егер, осы айтылған ойды қолданатын болсақ, күндердің бір күні, бұл дерттен де айығармыз деген сенімдемін.

Думан Кеңшілік

Қытайда біздің заманымыздан бұрынғы 11 ғасырда дені сау адамдардың танауына, шешекпен науқастанған адамның іріңді қабыршағын салатын болған. Үндістанда теріні сызаттап, сол жерге шешек қабыршағын ысқылаған, Грузияда шешек іріңі жұқтырылған инемен теріні шаншып егетін болған. Еуропада мұндай әдісті 17 ғасырдың аяғына дейін қолданып келген. Бірақ егудің мұндай әдісі ауыр асқынулармен аяқталып, кейде өлімге де әкелген, ал егілген адам айналасындағыларға жұқтырушы болған деседі.
Екпенің қысқаша тарихы осы. Қазір қоғам екпеге байланысты ойлары да екіге бөлінген. Бірінші тарап «залалды» десе, екіншісі «тегін болса болды» деп жүре береді. Кез келген тегіннің кейін сұрауы бар. Дəрігерлерден екпеге байланысты сұраған болатынмын. Мыңқ етіп бірдеңені айтқандай болады. Əйтеуір ауруға қарсы,- дейді. Ал кейбір дəрігерлер балаларына екпе салдырмайтын көрінеді. Кейінгі жылдары екпеге қатысты бірнеше даулы оқиғалар бар. Соны бірі- Жаңаөзенде. Қызылшаға қарсы екпе салынған балалар, Ақпанның ортасынан кейінгі екі апта ішінде қаладан 86 бала денелері жансызданып, талып ауруханаға түсті. Тіпті кейбіреуі қайта құлап көмекке жүгінген. Бұл нені көрсетеді. Дəрігерлердің салғырттығы ма? əлде дəрінің сапасыз болғаны ма?
Доктор Лоуренс Вилсонның зерттеуі бойынша, балалардың 70%-ы екпе салдырғаннан кейін қайтыс болған ал қалғаны апта өтпей жер қойнына тапсырылыпты. Артынша, Нейл З. Миллер «Новые исследования: Чем больше обязательных прививок в СТРАНЕ, тем выше уровень детской смертности»-деп дүр сілкіндірді.
Голландия мен Немістің тəуелсіз зерттеушілері екпе салдырмаған балалардан гөрі салдырған балалар аурушаң болып келетінін. Егер, балаларды егуді тоқтатса аурғандар саны дүрк төмендегенін байқаған.
Билл Гейтс әлемдегі адам санын реттеу үшін шошынарлық мәлімдеме жасаған болатын. Оның айтуынша: «Біз, алдымен халықтың санын көбейтіп алдық. Бүгінде әлемде 7 миллиард адам бар. Бұл сан шамамен 9 миллиардқа дейін көбейеді. Енді, егер біз жаңа вакциналар, денсаулық сақтау, репродуктивті денсаулық саласы бойынша үлкен жұмысты қолға алсақ, халықтың санын 10 немесе 15 процентке қысқарта аламыз» – деп жар салғаны бар.
Фармацевтиканың барлық табысы – дәрілік заттарды алудан түседі, ал оларды тек қана ауырған жағдайда ғана сатып аласыз. Ендеше, дені сау адам – нашар тұтынушы, ал сырқат адам – табыс түсіретін тұтынушы. Дәлірек айтқанда Қытайлардың: «тауарың тез өту үшін сапасыз ет» деген ұстанымы секілді. Сенің денсаулығың нашарласа, дәріні көбірек аласың. Демек балаға егілетін екпелердің кейбірі осыған дайындау сияқты.
Назерке 22 жаста
Менің ойымша, вакцина салудың еш кемшілігі жоқ. Керісінше, денсаулықтың мықты болуына септігін тигізеді. Алайда қазір екпеден ауру болды, адам өлді деген түрлі жан шошытарлық хабарлар естіп жүрміз. Дегенмен, бұл адамның өз денсаулығына жəне екпе салған дəрігердің кəсібилігіне байланысты деп ойлаймын. Көпшіліктің пікірі де дəл осы тектес.
Қортындылай келе, баланың имунитеті 6 жасқа дейін қалыптасады екен. Егер, кішкентай сəбиге вакцина қолданатын болса, əлі бұғанасы қатпаған балаға кері əсер ететін көрінеді. Сондықтан да өмір есігін жаңа ашқан сəбиді инемен тықпалай бермеген дұрыс сияқты. Ал сіздер қалай ойлайсыздар?

Елбасымыз айтқандай қазіргі жағдайда халық санын көбейту бірінші орындағы мəселе. 2016 жылы санымыз 20 миллонға жетеді деп жоспарладық. Бірақ əлі ол жоспарға жете алмай келеміз. Статистика мəліметі бойынша маусым айларында 18 миллионға өседі екенбіз. Бұл өте қуанышты жағдай. Ал, 20 миллонға жету үшін не істеу керек деген сұраққа жауап беріп көрейік.
Ол үшін аталарымыздың ұстанған саясатына көз жүгіртсек. Бұрынғы бабалар халық санын көбейту үшін былай жасаған деседі. Бірінші бала атасына, екінші бала əжесіне беріледі. Үшінші бала құдайдың баласы. Сонсоң, барып жас жұбайлар өздеріне тиесіліні алады. Ал, қазір осыны жасап көр. Тіпті, көріп жүрміз баланың атын, атасы мен əжесіне қою құқығы зорға беріледі.
Келесі, мəселе балаға берілетін жəрдемақы. Қазір бірінші балаға берілетін жөргекпұл 13070 теңге.(2017) Бұл сомма жөргек түгіл көйлек алуға да жетпейді. Үйленбеген орта жастағылар көбейді деп құзырлылар дабыл қағып жатыр. Бұл тағы бір мəселе. Жігіт те қыз да жағдайды жақсартып аламыз деп жүре береді. Содан уақыттың қалай өткенін білмей қалады. Өйткені заман солай. Капиталистік қоғам осыған жеткізді. Хош дейік, «көш жүре түзелер».
Қазір əлемде халық санын азайту процесі жүріп жатыр. Жер шарындағы 7 миллиард халық 9 миллиардқа көтерілетін болса, үлкен катасторофа деп ойлайды-мыс. Сондықтан əлем жуандары соғыссыз гуманистік идеологиямен тұқыртпақ саны аз елдерді. Бұл қалай десеңіздер. БАҚ арқылы пропагандаларды(жаманшылықтарды) таратып моральдық құндылықтарды жоюға күш салуда. Соның бірі парасы осы халық санына байланысты. Қазір көпшіліктің ойында «мода» деген термин бар. Жарнама арқылы баланы ұрпақ жалғаушысы емес, сəн ретінде сіңіріп жатыр. Əр түрлі банерлердегі суретте əкесі мен анасы сонсоң бір ұл бір қыз. Бұл-мода. Американың киноларында да дəл солай. Осы арқылы бақытты өмірді көрсетуге тырысады. Ал, елдегі көп жаңалықтардың сиқы «көп балалы ана қаңғырып қалды», «көп балалы ананың өмірі қиын» тағысын тағы. Осындай пропагандалық сьюжеттерді көптеп шығарады жібереді. Сосын кімнің базарлы үй болғысы келеді. Өйткені оның ойына сіңіп қалады əлгі қиыншылықтар, содан қорқақтайды.
Қазақ атамыз əр баланың өз несібесі бар демей ме. Осы мақалға жүгінсек көп балалы отбасы атануға деген қорқынышты саябырсытсақ деген ой. Себебі санымыз аз болған сайын жан-жақтан түртпектеушілер көбейеді. Осы жайтты ескерсек еш қорқынышсыз көбейген дұрыс-ау.

«Офсет баспаханасы»
Талдықорғандағы жар дегенде жалғыз баспа үйі. Газет те, кітап та, журнал да осы жерден шығады. Өмірде бір рет қателесетін электрик болса, одан кейін газет шығаратын инженерлер-ау(өз ойым) Бірақ, бұл жерде қатені түзетуге болады.
Кірген кезде тарс-тұрс аппараттың шуылы, дауысты басып тастайды. Қасыңдағы адамға бірдеңені түсіндіру де бір мұң. Бұған қарамастан жұмысшылардың көзінде, газетті шығаруға деген махаббаты көрдім. Жазудың бір сызықта орналасуы, бояулардың көрнекілігі, барлығы осындағы кісілердің еңбегі. Мен барғанда «Білім шапағаты» газеті шығып жатыр екен. Көз ілеспес жылдамдықпен минутына шамамен жүз шақты газет шығады. Сонсоң, оны орап, көлікпен поштаға жеткізіледі. Дəл осындай ретпен қолыңызға дайын газет топ ете қалады.
Менің жазғаным, орасан еңбектің бір пұшпағы ғана. Бұған дейін дизайнер-беттеуші, корректор, жарнама менеджері одан кейін журналистердің зор қарекетін қосыңыз.
Еңбекті бағалау қазақтың қанында бар. Маңдай термен шыққан газет, түптеп келгенде маңдайдың терін сүртуге де жарамай қалады. Көрсең көзің ұялатын жерлерден кездестіре қалғанда амалсыз қарның ашады. Қарнымның ашқанына емес қадірімнің қашқанына өкінем дағы… Ой бізден оны тараттық шешім шығару сіздерден.

«Құлақтан кіріп бойды алар, әсем ән мен тәтті күй» деген Абай атамыз әннің адамға берері мол екенін айтып кеткен. Қазір осы сөздің маңызы кетіп бара жатқандай. Бұрын көмейінен бал тамған әншілер ән айтқанда, тарихын қоса айтып, тыңдағанда әннің тұңғиығына шомылдырып бірде жылатып, бірде бақытқа бөлейтін. Əннің құдіреті ерекше ғой шіркін! Халқымыз түсінген осы құдіретті. Өміріміздің бөлшегі ұрпақ жалғаушысы бала дейміз. Əуен баланы тəрбиелеуде əннің алатын орны бір бөлек. Бала бесікте жатқанынан бастап əнмен тəрбиелеген. Ұйықтар алдында бесік жырын айтып құлағына құйып отырған. Жалпы пенденің тал бесіктен жер бесікке дейін өмірі музыкамен өрбиді. Олар жоғарыда айтқан «Бесік жыры», «Жарапазан», қыз тұрмыс құрғандағы «Сыңсу» «Жоқтау» тағысын тағы. Бұл дегеніміз бүкіл өміріміз осы жеті нотамен біте қайнасқан. Ал қазіргі әндер қай сапада тыңдалып жүр? Даңғыраған эстрада мен аңыраған шетел әндерінің пайдасы барма?
Бірде Әзілхан атамыз Баукеңнен қазақ әдебиетінің әскери тақырыпқа жазылған шығармаларға пікірің қандай депті. Сонда Баукең кез келген жазушы соғыста болмай-ақ, суық окопта жатпай-ақ, төбеден төнген бомбаның жаныңды суырып алардай боп шыңғырған даусын білмей-ақ, жаралы жер мен жаралы адамның ыңырсығанын естімей-ақ, дәрі мен қанның иісін иіскемей-ақ, үйде отырып шығарма жазуға болады. Ондай жазушы, жалпы білімі болғанымен, соғыста сауаты жоқ жазушы дейміз. Ал өзі сауатсыз шығарманың кейіпкері надан болып шығады. Сондықтан олар өзі бастан кешпеген ерлік пен батылдықты, үрей мен қорқынышты соғысқа қатынасқан адам сенетіндей етіп суреттей алмайды. Ондайлар тек өз оқығанымен естігендерінен шамасы жеткен мөлшерде қоспа жасайды. Міне әнде солай, оны тудырар кезде тарихына зер салмағандықтан ол даңғыраға айналады. Сазгер немесе ақын не туралы шығарып жатқанын сезінбегендіктен өтірік әндер пайда болады. Көпке топырақ шашпаймыз әрине. Бірақ кейбір әндер осы немқұрайлылықтың кесірінен болған қоспаны байқап қаламыз. Қазір ән қалай шығады әлқисса әншілер мал жинап жүріп бір ән жаздырады. Енді оған сөз керек. Ол үшін ақындарға жүгінеді. Әлгі ақын әннің ырғағына қарап, өз-өзін қинап әйтеуір бір шатпырағын жазып береді. Сезімге жүгінбеген жүректен шықпаған әнді орындаған әнші де құр айғайға басады. Ол халықтың жүрегіне жетпейді. Мүмкін бір-екі мәрте тыңдалар кейін «шаң басқан» архивтерден бір ақ шығады. Әлгі әншіні ешкім іздемейтін болады. Кейін дәл осы әдіс бойынша қайтадан ән жаздырады. Түбіне бойласаң нағыз ысырапшылдық. Тағы бір айта кетерлігі əннің тақырыбы. Продюсерлердің кінəсі ме, əлде əнді жазған ақынның білместігі ме. Соңғы кездері аты да заты да шатпырақ ақылға сыймайтын əндер шығып жүр. Мысалы Turkiss тобының «Мамасының баласы», Дəуір Сағындықовтың «Сұрағаның шанс па» əндері.
Баяғы әндер қалай еді?! Шәмшінің Ақанның әндері жүректен шығып халық арасына таралғанына міне ғасыр болды. Сонда да ол әндерді тыңдаудан халық жалыққан жоқ жалықпайды да. Оны орындаған әнші де ерекше тебіреніп айтады. Себебі ол әндердің тарихы болатын. «Тегі жақсының өзі жақсы» деген қазақ. Мысалы Ақан серінің «Балқадиша» әнін алайық. Бірде Ақан ел аралап жүріп лауазымы биік Ыбырайдың аулында болып жатқан шілдехана тойының дәл үстінен түседі. Серінің келгенін көріп халық дастархан жаяды. Алайда, Ақаның қасына отыруға жан адамының жүрегі дауаламайды. Ол кезде Ақан туралы алып-қашпа әңгімелер көп еді. Осындай жайсыздықта отырғанда, Қадиша: «Ауылымызға әйгілі сері келіп қалыпты, неге бірге қосылып ән шырқамасқа» дейді. Қадиша серінің қасына отырып қыз жігіттер ән шырқайды. Қадишаның ағалары болған жағдайды естіп, алып кеткісі келеді. Ақан оны жібергісі жоқ. Қадишада кеткісі келмеді. Осыдан кейін екуінде қимастық сезім пайда болады. Қадиша орнынан тұра бастағанда, Ақан қолына домбырасын алып осы әнді тудырған екен. Мұндай деректерді айта берсе өте көп.
Қорыта келе айтарым дәл осындай тегі бар, тарихпен шыққан әндерді таңдап оны жүрекпен сезініп айтатын болса. Ол ән сөзсіз халық арасынан орын алып, кез келген адамның жүрегінен жол тауып танымал әндер қатарына кіруіне мүмкіндігі молая түседі.
Әншілер ән таңдағанда осы кеңестерге құлақ асса екен.

Думан Кеңшілік

Мынау, Алматыдағы автовокзал. Бұл жерде шеттен келген келімсек қайыршылар өріп жүреді. Қол жайып сұрағанда, жүрегің елжіреп бермесіңе болмай қалады. Сұхбат алып көрейін деп талпынып едім, ат тонын ала қашты. Құдды бəрі келісіп алғандай қастарына жолатпады.

Елден естуіміз бойынша, бұлар ауқатты тұрады екен. Бұған дəлел аузындағы мұқым тісі алтыннан. Шын мұқтаж болса сол тістерін сатып жұмыс тауып алар еді. Бірақ бұлар жеңіл жолды таңдады. Қазақтың дархандығын арқылы күн көріп жүр. Біздің жанашырлығымызды біліп жағдайларын барынша төмен көрсетеді. Жəне бұлар жəй жүрмейді. Қасына балаларын ертіп жүреді. Үлкені бар кішкентайы бар, жанынан тастамайды. Қарнына шүберек байлап алып, бала көтеріп жүргендей ұсқыны тағы бар.
Балалары осы қайыршылыққа сіңіп келеді. Олай дегенім, өткен кеткеннің қолындағы азық-түлігін көрсе жабыса жөнеледі. Оны көрген анасы тəрбие бергендей, кейіп танытып баласын соққыға алады.

Құранда садақаны алақан жайғанға емес, үйден шығуы мұң болып отырған адамға беру қажеттілігі ескертіледі. Сондықтан мұндай келімсектерді жарытқанша, садақаны да дұрыстап берген дұрыс-ау.

Əлемдегі ақылды елдердің қатарынан Америка көш бастап тұр екен. Мүмкін білім жүйесі мықты шығар. Мүмкін тəрбие жақсы шығар. Осылардың халқы қалай ақылды деген сұраққа жауап іздеп көрдім.

Барлық кинолар, компьютерлер, технологиялар осы кəрі құрлықтан бастау алады. Бұл елде көбінесе қашықтықтан оқытылу жүргізіледі. Көзбен көргендер американдық оқушылар сабаққа немқұрайлы қарайтын көрінеді. Сонда да əйтеуір осы ел бірдеңені шығарып жатады. Əлқисса былай екен. Батыс елінің ата- анасы баланың қызығушылығына аса мəн береді. Ол бала не нəрсемен айналысқысы келеді. Болашақта қандай саланы шыр айналдырады баланы сол кəсіпке бейімдейді екен. Біздегідей «менің балам əкім болады, бастық болады» деген сөздерді айтпайды. Қысқасы біздегідей универсал емес проффессионал етіп шығарады.
Бəлкім көреалмаушылық жоқ шығар

Жарнаманың санаға тигізер құпия əсері жоғары. Жарнама арқылы заттың мақтауын асырып алушыларды қызықтыруға болады. Жарнамамен қысық көзге тиген қыздардың не қатысы бар деп отырған боларсыздар. Қазір түсіндіріп берем. Соңғы уақытта желілерде оның ішінде фейсбукте қытай жігітіне күйеуге тиген қазақ қыздар көптеп шығып жүр. Біреулері ашынған пост ретінде біреулері жаңалық ретінде жариялайды. Дұрыс- ақ. Бірақ кейде ойлаймын осы қыздарды жарнамалауды доғарсақ. Себебі жоғарыда айтқандай жарнаманың құпия əсері деген бар. Ашынып жазамыз деп ашылып қалып жатырмыз. Тақырыпқа тұздық ретінде бір мысал келтірейін. Егер біз суицидті жарнамалай беретін болсақ. Өзін өлтіргендер туралы фактыны телевизордан көрсетіп, сайттарға жаза беретін болсақ. Осындай ойда жүрген бейбақтардың күмəнді ойын бекіте түсеміз. «Бəрі де жасайды екенғо, мен де солай жасасам не болады» дегендей. Яғни бұл «жұрттың баласы» синдромы ғылыми тілмен вертер синдромы. Содан кейін осы суицид жасаушылар көбейеді. Бір жылдары Австрия елінде жасөспірімдер арасында метроға барып өзін өлтірушілер көбейіп кетіпті. Осы жағдайға орай бұқаралық ақпарат құралдары суицид туралы жаза беріпті. Содан Австрия үкіметі: «Осы ақпарат құралдары осы жағдайды маздатып- қоздатып өршітіп отырған жоқ па деп,- журналистерге үндеу тастапты. Кейін төртінші билік иелері мұндай ақпаратты жазбайтын болыпты. Абырой болғанда құда да тыныш құдағи да тыныш. Суицид жасаушылар сап тиылыпты. Дəл мұндай дерек елімізде де бар. Өткен жылы бір безбүйрек ана баласын қоқысқа тастап кеткен болатын. Осы жағдайдан кейін еліміздің əр өңірінде осы жағдай қылаң берді. Қоқыстан табылды, дəретханадан табылды. Айта берсек дерек көп. Вертер синдромы өз дегенін жасады.
Міне жоғарыдағы дəлелге сүйенетін болсақ сатқын қыздарды жарнамалай бермеген дұрыс. Бір тауықтың туған бес жұмыртқасының біреуі шірік болады екен. Сол секілді бір құмалақпен бір қарын майды шірітпейік. Елде қалған қазақтың қыздарының ойына күмəн тудырмайық.