Әйнегі арзан қауырсын қара көзілдірік киген таксиші жігіт бит тістеген әйелдей сағызды алдыңғы тістерімен былай да солай уатып, иегін дір-дір етіп әлі шайнап келе жатыр. Тіпті түкірігін көпіршітіп шашып, сағызын үріп-жарып алды. Мен терезеден көз алмай сыртқа келе жатқаныммен оның жалтақ-жалтақ етіп бетіме бір, қысқа етегім жетпей қалған жалаңаш тіземе бір көз жүгіртіп отырғанын сезіп келемін.
Төбесіне тырбиған сұр жыңғылдар өскен құм төбелердің арасынан үйлердің мүк басқан сарғыш шатырлары да көріне бастады. Ауылдың бейнесі салақ әйелдің көйлегіндей солғын тартыпты.
Ана төбелердің бержағында орналасқан бейіт қоршауы ентелеп жол жиегіне жетіп қалыпты, мола көбейген ғой. Таксиді тоқтатып, далаға шықтым. Бұрын бейіт қоршауының ең шетіне қаланған бауырымның бейітін әрең таптым, ортасына қарай жылжыпты. Күн жеген құлпытастың жазуы өшуге айналған, бейіт тастары мүжіліп, үгітілілген. Менің де сағынышым сейіліп, күрсінуім азайыпты. Көзімнен жас шықпады, мұңайған да жоқпын.
Қаңылтыр көліктің қабырғасын сөгіп түсірердей даңғырлатып магнитафонның музыкасын бар дауысына шығарып қойған мына есалаң таксишімен ұрысайын дедім де ерініп қалдым.
-Болат ақаның қызысыз ба?
-Ммм…
-Болат ақа дүкеннің алдында мас болып жүр екен, басым ауырып тұр деген соң шамалы ақша беріп кетіп едім алдында…
— Ммм…
-Сізді бір жерде бастық дейді ғой…
-Ммм…
Әкемнің оған қарыз екенін ескерте отырып, мас болып жүргенін қоса атап өтіп өзінің пәсін көтеріп алғысы келгендей қауырсын көзілдірігін бір дұрыстап, иығын қомдап қойды. Базардан алынғалы үстінен шешіліп көрмеген кір-кір көйлегінің жағасын дұрыстап, көзілдірігінің үстінен маған қарады.
Кешке таман Болаттың қызы келіпті деп көршілер, туыстар жинала бастады. Амандық-саулықтан соң әрқайсысы бастан аяққа дейін сын көзбен мұқият қарап алып жатқандарын байқадым. Ертеңгі күнге талғажау қылар жаңа өсек керек шығар оларға.
Шай ортасында сыртқа шықпақ болып ауызүйге шықсам қазан жақта жүрген келіндердің бірі есік алдында сыңары тоңқайып жатқан туфлиімнің бірін аяғына өлшеп киіп қарап тұр екен. Ыңғайсыз жағдайдан аулақ қашып, әзілге көштім:
-Ініме дұрыс қарап жүрсең, туған күніңе беріп жіберемін осындай туфли. Бетіндегі қоңыр секпілдерді қанға тотыға қоюланып, ұялып қалды.
Көктемнің жылы күні болса да үстіне киіп алған қалың тоқыма көйлегінің етегі делеңдеп ана жақтан Моника жүгіріп келе жатыр. Елуге жақындап қалған жасына қарамастан ақыл есінің кемдігі мен тілінің мүкістігіне бола бала-шағаға дейін Моншақ деген әсем атын ұмытып, Моника дейтін. Еркелету ме, көзінің қыли, мұрынының пұшық екенін мазақтап, ұсқынсыз түрін сұлу Моника Беллучимен салыстырып атады ма, ол жағы маған әлі күнге белгісіз. Бас салып құшақтап, түсініксіз былдырлап асығыс сөйлеп жатыр. Мойыныма ып-ыстық жас тамып кетті.
-Қой, Моника, үлкен қыз жылай ма? Болды, қой, -деп арқасынан қағып жұбатсам да қояр емес. Бетімді сүйіп-сүйіп, сілекейден құрғақ жер қалдырмады. Айран ішті ме, әлде құрт жеді ме білмеймін, сүйген жерлерінен ашыған сүттің иісі шығып тұр.
Құлағындағы ауыр темірден соғылған сырғасы дір-дір етіп солқылдап тұрып жылайды. Бұрын тілін аздап түсінетін едім, қазір тіпті ұмытыппын.
Мені босанар уақытында шешем перзентханада Моникамен бірге жатыпты. Құшағындағы балпанақтай сәбиін кеудесіне басып, қуыршақтай қызықтап жүрген кезінде туыстары бала бағуға оның қабілеті жоқ деп алаңдап, ұйықтап жатқан кезінде жөргекке оралған бөбегін баласы жоқ ерлі-зайыптылардың құшағына салып жіберген. «Бөпесінің жоқ екенін біліп Моника аңырап жылап, ешкімге жұбанбады. Сүт толған омырауы тасырайып, кейін жара болып, әбден қиналды сорлы» деп айтып отыратын мамам. Өксігін басып, жасқа шыланған дымқыл кірпіктерін үздіксіз қағып, көзін жыпылықтатып, мамамның қасына келіп жөргектегі маған ұзақ қарап отырады екен.
Желкілдеп көз алдында өстім Мониканың. Ағайындарының үйінде тұратын Моникадан су тасу, қой бағу, егіннің шөбін жұлу жұмыстары артылмайтын. Қолы босағанда бізбен бірге доп ойнайды. Ойнап жүріп елеусіздеп келіп мені құшақтап алу, балалармен керіскенде қарсыласымды мен үшін түйіп құлатып жіберу сияқты қылықтары үйреншікті болып кетті.
Міне, сол Мониканың жүрегі жарылардай егіліп жылап тұрысы мынау. Көз жасының білегімен сүрте салып, етегін түріп, қарынындағы бір қарыс тыртықты көрсетіп жатыр. «Қой, ұят болады» деп етегін жапқаныма қарамастан былдырлап айтқан арызынан жақында соқырішектен ота болғанын түсіндім.
Ауылда болған екі-үш күнімде Моника менің жанымнан шықпады. Таң атпай тістері түсіп қалған қызылиегін мыжырайтып күлімдеп келіп тұрады. Кеш батқанша менің жанымда.
Ойыма қай сайтан салғанын кім білсін:
-Бөпенің папасы кім?-дедім қолымда әлди жатқандай құшағыммен ауаны қармап көрсетіп. Шошынып қарады. Құбыжық көргендей тоқыма көйлегінің етегі далаңдап жүгіріп кетіп қалды. Және жолында жатқан құман-шылапшындарды аяғымен қағып, ауызүйді азан-қазан қылып кетті.
Кешке қарай ретсіз қиылған шашы жалбырап, есік жақтауынан сығалап тұрған Мониканы көрдім де сыртқа шықтым. Айналасына алақ-жұлақ қарап алақаныма бірдеме қыстырып жатыр. Әскер киімін киген үш жігіт түскен ескі фото. Шеті жиырылып, бояуы өше бастаған сарғыш фотоға үңіле қарап, екі орыс жігіттің жанында тұрған сұлу мұртты жігітті шырамытқан сияқтымын. Саржа әженің Алматыдағы үлкен ұлы болса керек. Ауылда өткен бір-екі тойға келген кезінде дене бітімі сұлу жігіт ағасын ауылдағылар тамсанып біраз әңгімелеп еді. «Әйелі театрда ойнайды екен», «Ұлдары шетелде оқиды екен», «Саржаны келесі жылы шетелге курортқа алып барамын депті», «Профессор екен өзі», «Тіпті ана жарымес Моникаға да сырға алып келіпті» деген әңгімені аңыз айтқандай өршітіп еді.
Саржа кемпір кенже сіңілісі Мониканың ақыл есі кем болса да мүгедектерге арналған үйге тапсырмай өз үйінде ұстады.
Суреттегі мұртты жігітті нұсқап «Бәбә» деді. «Папа» дегені шығар. Көзінің ағы молайып, жан-жағына ұрланып қарады да саусағын ерініне тақап «Түшшшшш» деп ымдады. Неге екенін өзім де білмедім, бұрыннан өзім білетін құпия сияқты, бұған аса таңырқай алмадым. Мүмкін тосын жағдайларға, ақылға сыймайтын кейбір келеңсіздіктерге, небір сорақылықтарға әбден етім үйреніп қалған шығар.
Таңертең күн шықпай қалаға кеттім. Ұйқысынан тұра сала арсалаңдап біздің үйге жетіп келген Моншақ менің кетіп қалғанымды естіп мұңайған шығар, мүмкін қорсылдап жылады…

Есін білгелі көріп келе жатқаны табан мен ұлтарақ. Дене болмысы да кәсібіне икемделіп қалған: жауырыны еңкіш тартып, мойыны төменге қарай иіліп отырады, басының иығынан жоғары көтеріле қоюы да тым сирек. Қыл тектес қалың қасына дейін төменге қарай қайырылып өсіп, кірпігіне жалғасқан. Мұрынын пысылдатып тартқыштай береді. Үнемі төменге қарап отырғандықтан мұрынына өзі мидың артық сұйығы деп есептейтін мұрынбоқ жиі жиналып қалатын болса керек. Қолындағы жібі үзіліп кетсе немесе шегесі қисық қағылса мұрынның пысылдаған дауысы тым жиілеп кетеді. Құйрығын басып отырған орындығы шағын, тізесін тым бүкпей отырғанына қарап бойының тапал екенін білуге болады. Шашы? Қысы жазы жібі тарқатыла бастаған ескі, кір сіңген майлы малақайын басынан шешпегендіктен шаштаразға баруы сирек. Бурыл шашы желкесіне түсіп, құлағының үстінен бұйраланып малақай астынан шыға келген кезде ғана бір барады. Тырнақтарының айналасына, саусақтарының жарылған, жырылған тұстарына сұп-сұр кір сіңген. Кейде мүк өсіп келе жатырғандай елестейді. Сұқ саусағы мен бармағына жұққан желімді алжапқышына сүрткіштей бергендіктен, киімі салтақ-салтақ. Кейде жұмыс аяқталар уақытта қырылдаған дауысымен әуені де, сөзі де түсініксіз әндететіні бар. Бірақ бұл құбылысты байқағандар жоқтың қасы.
Бұл етікші. Атының кім екені де белгісіз. Өткен-кеткеннің аяқ киімін тігеді, ақысын алады. Тапсырыс берушінің бетіне емес, үнемі аяғына, тапсырған затына қарайды. Аяғындағы жылтыраған жаңа аяқ киімін көрсе іштей қанша уақытта тозатынын жобалайды. Шеберлігін біреу келіп мақтаса аяқ астынан абыржып, терлеп-тепшіп, қасы, мұрыны, ауызы жыбырлап ыңғайсыз жағдайға түседі. Бұндай кезде қандай жауап қайтару керек екенін ол білмеуі де мүмкін. Сосын іштей әлгі кісінің мақтауы сыртқа естілді ме екен деп елеңдейді. Әсіресі көрші дүңгіршектегі самса сататын жуан белді, ақсары әйелдің естігенін қалап тұрғанын өзі де жөндеп сезбейді.
Жұмыс аяқталып дүңгіршегін кілттеп, сыртқа шықты. Қарыны аш болмаса да жаңа біз атап өткен әйелден самса алды. Оны сол жерде тұрып жеді. Бұған назар аудармастан үлкен пышағымен асығыс пияз турап жатқан әйелге бірдеңе айтқысы келгендей ішке қарай елеңдеп қарап қояды. Жып-жылы ұлтарақ салып бергені үшін біреудің алғыс айтқанын, иа болмаса ақшасын артығымен төлеп, бұны арқасынан қағып, бас бармағын шошайтып «Мынауский шеберсің!» деп мақтап кеткен әлгі жігіт туралы айтқысы келді ме кім білсін? Самсасын тауысып болып, қалтасынан кір сіңген сұр шүберегін алып ауызын сүртті де, бетіндегі әжімдерін жиырып күлімсірегендей кейіп танытып, төмен қараған күйі: «Рахмет!» деді. Өзіне қаратылып айтылған «Сен әлі осы жерде тұр ма едің?» деген самсашы әйелдің нәзік дауысын ести сала ыстық шай ұрттағандай қолқасынан бастап, ішіне дейін жылып кетті. «Иә, бүгін табыс көп болды, тапсырыстарды ерте аяқтадым» деп жауап қайтарғысы келеді. Бірақ сұрақ пен жауаптың арасында біраз уақыт өтіп кеткен соң бұл сөздерді айту орынсыз екенін біледі де, үндемеді. Бүгежектеп кетіп бара жатып, артына бұрылып, дүңгіршек терезесінен аппақ білектері дір дір етіп әлі пияз тураған әйел сұлбасына қарады. Ол болса көзінен ыршып түскен жасты алжапқышымен асығыс сүрте салып, кері жұмысын жалғастыра берді.
Өз өлшемінен үлкендеу болса да жап жаңа костюм киіп алған арық жігіт дүңгіршекке келіп, самсашы әйелмен қалжыңдаса бастады. Аяқ киімінің тозығы жеткен, күтімсіз екенін көрмесе жұрт бұл жігітті бір мекемеде бастық, немесе әйтеуір әкімдердің жанында жүретін белсенділердің біреуі деп ойлауы мүмкін. Самса пісіретін ыстық пештің қызуына беті алабұрта қызарып терезеден басын ғана шығарған күйі әзілдесіп тұрған ана әйел де солай ойлауы мүмкін. Күлімдеуге икемсіз езуін тартып етікші де жымиды. Кімге, неге жымиғаны белгісіз.
Күнделікті автобусына мінді де, адамдардың әңгімесін тыңдады. Калада болған атышулы қылмысты талқылап жатты біреулер, біреулер жанармай қымбатшылығын әңгіме етті. Тас жол төселінбеген балшықты көшелерге күйініп отырды көрші көшеде тұратын жүзі таныс кемпір. Дауысы қаттырақ шыққан сайын аяғымен онсыз да бауыры сөгілгелі тұрған ескі автобустыұ еденін тепсініп қояды. Ескі етігіне жұққан балшық көптен бері жуылмай, тас цементке айнала бастапты. Бұл да алуан мәнді әңгіменің біріне ілескісі келгендей ерінін икемдеген. Алайда не айтарын білмеді. Тағы да езуін құлағына қарай сүйкімсіздеу созыңқырап жымиған кейіп танытты да артынша ыңғайсызданып қалды. Біреулер күліп отырғанымды байқап қалды ма дегендей көзіне қарай бұйраланып өскен қастарының астынан көзін жасқаншақтана жоғары көтерген. Бұл отырған тұсқа қарап отырған ешкім де жоқ екен.
Қала сыртындағы жабайы теректер қаптаған күтімсіз саяжайдағы үйшігіне кірді. Күні бойы жылы пештің жанындағы жатқан қара ала арық мысық тырнақтарын еденге қадап тұрып, керіліп алды да мияулап, аяғына оратылды. Етікші пешті жағып, сүт жылытты.
«Көшемізге тасжол салса жақсы болар еді-ау» деп күбірледі. Мысық жылы сүтке мұртын малды…

Еріні мен мұрынының ортасындағы бір елі кеңістікке айғыздала жұққан шырышты абайлап анда-санда бір жалап қойып балмұздақ туралы таңғажайыпты айтып отырған Еркеш бәрімізді өзіне үйіріп алған:
-Айтып тұрмын ғой, дәміне тең келер тәтті жоқ. Тіліңді тигізсең мұздай болып ауызыңа төгіледі. Содан соң таңдайыңды тоңдырып барып, өңешіңе өтеді, кеудеңде сап-салқын болып жүгіріп отырып ішіңе кетеді.
Күнге тотыққан қара күйелеш қолымен өңешінен бастап ішіне дейін сызып көрсетті. Балмұздақтың дәмін дәл Еркештей сезе алмағанымызға өкініп, мұңға толы қарашығымыз оның қолымен бірге жүгіріп, ішін сызып өтті.
Езуіндегі балмұздақтың шырышын тауысып алмайын дегендей тілінің ұшын ғана тигізіп, көзін жұмып тамсанып алды да:
-Дәмін-ай… деді.
Қиялдағы балмұздақты былай қойып, Еркештің мұрының астындағы шырыштың өзіне тамсана қарадық. «Қалаға барсам, балмұздақ толы дүкенде жалғыз өзім қалсам ғой» деген бір-бір қиялды көңілге қонақтатып үйге қайттық.
Дәмді тамақ жеген сайын балмұздақ бұдан да дәмді ме екен деген салыстырмалы сұрақ көкейден кетпей қойды.
Қаладан келген қонақтарға қарап отырып: «Балмұздақ жеген бақыттылар ғой» деп пәлсапа қорытып та үлгердім.
Ертең әкеммен қалаға баратын болдым. Кішігірім ақ түйенің қарынын жарып, қыш құмыраны сындырып, жинап жүрген тиындарымды шығарып алдым. Қапасқа түскен кейбір тиындар тотығып та үлгеріпті. Түкті кілемге ысқылап отырып, оларды жылтыратып тазалап алдым да қалтама бастым. Мақсат біреу – балмұздақтың дәмін көру.
Бауыры жер сызған кәрі автобус ыңыранып келіп жолаушыларын қала шетіндегі базарға әкеліп бір-ақ төкті.
Кіп-кішкентай қолым әкемнің алып алақанында терлеп кетті. Менен ажырап қалмау үшін барынша нығыздап ұстап алған. Жан-жағыма алақ-жұлақ қарап келемін.
Базар дегенің қызылды-жасылды той алаңы емес, өңшең алақан жайған қайыршы, жүк көтерген құлдарға толы екен, ентігіп жоғын іздеп жүрген бір адам.
Базардың жиегін кемпірлер жайлап алыпты. Гүлді ормалының түсі күнге оңып, кір сіңген мына қазақ кемпір тұзды құрт сатып отыр. Адамдардың табынан ұшқан шаң-тозаңға дорбадағы аппақ құрттар да көміліпті. Басындағы орамалы сияқты сатып отырған тауарын кір шалған.
Одан кейінгі ірлегес сатушы – орыс кемпір кептірілген балық сатып отыр. Ара-арасында қонған шыбындарды қолындағы желпуішімен үркітіп қояды. Шыбындарды қуғанымен, өзі де оларға іштей бауыр басып алғандай, бұлар болмаса жүрмей қойған саудадан зерігіп кетер ме еді?
Сабағы нәзік, күлтесі әдемі гүл сатып отырған әйел де өткен-кеткеннің бетіне үмітпен қарайды. Құмыраға егілген әдемі гүл — бұл базардағы әзірге мен көрген әдемілік осы болып тұр. Әлсіз желмен дір-дір еткен күлтесі көз арбайды. Сығылысқан адамдардың біреуінің аяғы тиіп кетті де құмыра жерге құлады. Сатушы әйел шашылған топырақты тез-тез жинап құмыраға кері салды да гүлді кері көме қойды. Гүлдің тамыры жоқ екен…
Қалтамдағы тиындарымды ойша есептеп, екі балмұздақтың құны бар шығар деп ойлап та қойып едім. Әкемнің ақшасына ортақтасуға болмайтынын білемін. Үйден шығарда шешем қажетті заттарды қағазға тізімдеп, тиынына да дейін есептеп берген. «Иығымызға жаңа көйлек тимегеніне бес жыл болды, бұл көк машинаң ай сайын темірін ауыстырады» деп шешем күңкілдесе де әр жерін майлап-сылап, темірін ауыстырып, көлігін әлпештейтін әкемнің артытылып қалған ақшасына қосалқы темірлер алмақшы ниетін өзі айтпаса да сезіп келемін.
Жайма базардан өтіп, балмұздақ сататын жерге де жақындап қалдық. Бұл уақытта әкем керек заттарын біртіндеп алып, жоғын түгендеп те үлгерген.
Бет-ауызы әжіммен аяусыз айғыздалған мүгедек қайыршы балдағына сүйеніп алақанын жайды. Әкем бір-екі тиынын тастады. Көзіне жылт-жылт еткен үміт оянып, алғысын жеткізді. Екі балмұздақ жемей-ақ біреуін жесем де жарар еді деп ойладым, аз-кем тиынымды садақаға беріп, мүсәпір жанның көзіндегі қуанышты еселеткім келді.
Алақанымдағы термен буланып жатқан тиындардың біреуін ғана тастамақ болғанмын, салдырлап төрт-бесеуі түсіп кетті. Қайыршының қорабынан кері еңкейіп тиынымды алуға жүрегім дауаламай тұрғанда бір қолымнан жетектеп алған әкем дедектетіп тоқтауға мұрша бермей, бір-бірінің өкшесін басып ентелеген адамдардың ортасына сіңіп кете бардық. Менің қайыршыға тиын тастағанымды әкем тіпті байқап та үлгермеген болса керек. Енді қайтемін?
Ызадан жылайын деп келе жатырмын. Көзіме толған ап-ащы жасты білдірмей оңды-солды сүртіп тастасам да, балмұздақтың өкініші ішімнен ып-ыстық запыранды қайтадан шығарып, көзіме үйіріп әкеле береді.
Көзім бұлдыарп, жүрісімнен жаңылыса бастадым. Жетегінде бір өзгерісті байқады ма әлде шаршады ма әкем аздап дамылдады. Қызарып тұрған көзіме түсінбей қарап еді, «Балмұзда-аа-ақ» дедім өксіп. Бағадан бері шаршағаным бар, оның үстіне іштегі ызам бар — екі көзден жылғалап ағып бұлақ кетті.
Бұдан да зорлау бір күдікті күтіп тұрса керек, әкем немқұрайлы ғана: «Әәә, балмұздақ па?» деп күлді де үлкен ақ тоңазытқыш жанындағы сатушыға қарай бұрылды.
Талай күн арман болған, аздап өкініш пен мұңға бөлеген, ауылдағы кейбір балаларға әлі аңыз болған – балмұздақтың осыншама қолжетімді боларын кім білген? Біреуін емес, үшеуін сатып алдық. Семіз беліне алжапқышын керіп байлап алған сатушы әйел сондай мейірімді екен, балмұздағы болса ғажап. Өксігімді жиып, әкеме қарам жымиып қойып балмұздақ жалап тұрмын. Дәл Еркештің суреттеуіндегідей – тәп-тәтті болып таңдайыңда ериді.
Базар тарайтын шақта біз де қайтар жолға шықтық. Есік алдыннан таныс қайыршыны көрдім, бірақ бұл жолы қол-аяғы сау, қолдың кірінен майланып кеткен ағаш балдағын қолтығына бос қыстырып алыпты.
Кекіріп қойып, газды сусын ішіп тұр екен…

Тамыздың ортасы болып қалған кез. Далада жалаңаяқ жүруді сиретіп, күнге тотыққан денемізді қалыпқа келтіріп сабаққа дайындала бастадық. Каникулға шыққалы қағаз, қаламның қайда кеткенін де білмейміз, бір жапырақ қағаз таба алмай әуре болып, үнді шәйінің босаған қатты қағазының теріс жағына жаңа оқу жылында керек болады деген киімдердің тізімін жасауға кірісіп кеттік. Киім алуға, оқу құралдарын алуға ақша керек.
Ертеңіне папам мал алатын саудагерді ертіп келіп қораға кіргізіп жіберді. “Қой сатамыз” деген сөзді естісімен інім де елеңдеп қораға қарай келе жатыр. “Қоңыр қошқарымды сатып жібермесін бұлар” деп күңкілдеп қояды.
Май басқан құйрықтары дір-дір етіп, өздеріне қадалған сұқ көздерден жасқанған он шақты қой жапа-тармағай қораның бір бұрышына тығылып алған. Құйрықтарын уысына толтырып қысып-қысып қарап жүрген саудагер қоңыр қошқардың жанында ұзақ тұрып қалды. Ініме қарадым, екі көзі алақандай, бір сұмдықтың боларын сезіп тұрғандай.
-Осыны аламын!-деген саудагердік сөзін толық естіртпестен қораны басына көтеріп азынады-ай келіп. “Менің қошқары-ыы-ым, алмайсың, бермеймін!” Інім екі қолымен қошқардың жүнінен бүріп ұстап алған, айырылар емес. Шуаш сасыған қоңыр-қызыл жүнінің ортасына бетін басып алып, еңіреп жылап ажырамай жатқан інімді папам көтеріп алып кеткісі келіп белінен құшақтап алды. Аяқ астынан шыға келген абыр-сабырдан қойдың өзі қорқайын деді ме, қарлыққан дауысымен маңырай жөнелді.
-Новый крассовка аласың ертең, қойсайшы жыламай!-деп жұбатып тұрмын. –Керек емес,- деп ол жұбанар емес. Көзінің жасы мен терден ылғалданған бетіне қоңыр қылшықтар жабысып қалыпты.
Қоңыр қошқар сатылды. Саусағының ұшын түкірікпен сулап ақша санап мамам отыр. Бұрышта бүк түсіп өксігін баса алмай інім жатыр. Киімдердің тізімі жазылған шәйдің қатты қағазымен бетімді желпіп мамамның қасында мен отырмын.
Қыркүйекте жылтыраған былғары қоңыр туфлиін киіп інім келе жатыр мектепке. Қоңыр қошқардың қайғысы аздап сейілсе керек, достарының бойы өсіп кеткен шығар деп күлімдеп әңгіме айтып келеді.
-Туфлиіңнің түсі күшті, жылтырап тұр, өзі қоп-қоңыр, сенің сатылып кететін қоңыр қошқарыңмен түстес екен,-деймін мен де жайыма қарап тұрмай. Қоңыр қошқарды сағынды ма, қабағын түйіп, терең күрсініп алды, екі көзін аяғынан алмаған күйі жүріп келе жатты.

Көрші үйде тұсаукесер той болып жатыр. Қағаз ақшалар мен карта тасталған кілемнің шаңын бұрқырата соғып, ер адамдар карта ойнауда. Құс жастықты шынтағына басып, ойыншылар шеңберінен қалыс отырған папам жымиып анда-санда жанындағыларға қызығушылықпен қарап қояды. «Ол неге ойнамай отыр екен? Ақшасы жоқ па екен? Өскен соң көп ақша тауып беремін, ол да мына ағалармен бірге карта ойнайтын болады» деп ойладым. Осыған ұқсас інімнің сөзі есіме түсіп кетті. Былтыр күзде бір тойда арақ ішкендер төбелесіп, «мөлдір су» жүрген жерден құр қалмайтын әкем сол төбелесте еріні қанап қалған. «Өскенде каратист боламын. Сосын папамды ұрғандарды аямай тебемін» деп еді ол.
Карта ойнынының қызығы біткен соң ас үй жақта жүрген мамамның жанына бардым. Қазандағы қайнаған сорпа буының арасынан бастары қылтиып-қылтиып дабырласып жүрген бес-алты әйелдің әңгімесі бүгінгі бесіктойға келмей қалған Сұлушаш туралы екен.
-Былтыр қоңыр пальто, биыл қаракөк пальто киіп жүрген. Ақшаны қайдан табады десек, тірліктері белгілі екен ғой.
-Ұрлықпен келген ақша не қайырын берсін?!
-Дастарханында үнемі алма-кәмпит тұрады.
-Неше жылға сотталыпты?
-Білдей бір мекеменің ақшасын жымқыру дегенің оңай шаруа емес. Кемі он жылсыз шыға қоймас.
Әңгімелерінен түсінгенім Нұрдәулеттің әкесі ақша ұрлап түрмеге түсіпті. Дөңгелектерін тот баспаған су жаңа велрсипедімен мақтанып үй алдынан күніне екі-үш рет өтетін. Қазір жағдайы қалай екен?
Тұсау кесу рәсімі басталды. Балақайдың аяғына ала жіп байланып, тақия киген атай күміс қайшымен тұсау кесті.
-Ала жіптен аттама! Қадамың шалыс басылмасын. Ер жет!-деп тілек айтып жатты жамырасып отырғандар.
Жанымда отырған мамамнан:
-Мама, ала жіптен аттама деген не сөз? деп сыбырладым.
-Ұрлық қылма, біреудің тапқан еңбегіне ортақтаспа деген сөз. Адал болып өсуі үшін жасалатын ырым,- деді.
Есіме жаңағы Нұрдәулеттің түрмеге жабылған папасы түсті де:
-Сонда Нұрдәулеттің папасын кішкентай кезінде ала жіппен тұсауын кеспеген болып тұр ғой?- дедім.
Ойланып жауап беруден гөрі өзіме ескерту жасағанды жөн көрді де:
-Келесіде үлкен апалардың әңгімесін тыңдама, ұят болады, — деп құлағымды шертіп жіберді.
Қонақтық біткен соң үйге келе жатып Сұлушаш апаны көрдік. Түгі жылтыр қызыл кілемді далаға жайып қойып, қағып жатыр екен. Әншейінде әдемі дүние көрсе көзі қызатын мамам бұл жолы қызыл кілемге мән бермеді. Сұлушашқа көзімен ғана амандасқандай ырым жасады да өтіп кетті. Өзін жаңа ғана өсектегенін сезді ме немесе көңіл күйі жоқ болды ма ол бізге бұрылып қарамастан кілемді құлашын кең жайып тұрып ұра берді. Біраздан кейін де сапалақ тиген кілемнің дауысы жаңғырып біздің үйге дейін естіліп тұрды.
«Тұсауды ала жіппен кесу керек еді» деген ой басымнан шықпай қойды.
ІІ

Қыс түскенде папам ауылдың жігіттерімен қосылып теңізден балық аулайды. Ауланған балықтарды сатып ақша табады. Ақша көп болған күні дүкеннен бізге тәттілер алып келеді. Әкелген тәттілерді балық құралдары, қажетті заттары бар сумкасына салып алады ма, әйтеуір балықтың дәмі шығып тұратын. Мамамның алақанына қыстыратын ақшаның шетіне кейде балықтың қабыршақтары жабысып қалатын.
Соңғы кездері папам тәттілер әкелуін сиретті. Қармағына балық түспей жүр екен. Ырымшыл мамам «Қолыңа көз тиген» деді де, қармағына қызыл жіп байлап берді. «Дорбаны да жаңалап ауыстыру керек. Келетін пайданың көзін байлайды» деп балықтың шылымымен қаудырлап, әбден ескірген дорбаны пеште жанып жанған отқа тастап жіберді.
Бірінші сыныпта кітап салған қызыл сөмкем бар еді. Мамам соны сандықтан алып шықты да:
-Қызыңның «беске» толған сумкасы ғой. Жақсы ырым шығар. Осыны ұста. Сырт жақта кім мән беріп қарасын, бәрібір ғой,- деді.
«Бестікке» толы деген атынан гөрі, көз тиюден қорғайтын қызыл түсіне көбірек мән бергенін сезіп те отырмын. Папамның алпамсадай арқасында менің қызыл сумкам оймақтай ғана болып қалды.
-Құтты дорба болсын,- деді мамам күбірлеп.
Менің қызыл сөмкемнің арқасында кешке тәтті жейтінімізге сенімді болып, ініме қарап жымың- жымың етіп қоямын.
Кешке балықтан келген папам қызыл сөмкені елеусіз табалдырыққа қоя салды. Балықтың шылымы жұқпаған, тап-таза күйінде тұр екен. Демек қармаққа балық түспеген…

ІІІ

Құрылысқа жұмысқа тұрған папам соңғы кездері жұмыстан мас болып келуін жиілетті. Жұмыс басында кешке таман шаршағандарын басу үшін арақ ішеді екен. Мамамның күрсінісі көбейді. Мотоциклдің алдына отырғызып қыдыртудан қалған папам үшін інім де мұңайып жүр. Туғаннан музыкаға қабілеті жоқ папамның «Ахоуу, бұраң бел, Қамажай» деп түсініксіз сөздермен барылдап ән айтатыны менің де жүйкеме тиіп жүр. Ауладағы дос балалардан ұят.
Сау болған күндерін зерттеп, есептеп жүрген мамам мынандай қорытындыға келді:
-Байқаймын, әкелерің көк көйлегін киген күні мас болып келеді. Соны кимеген күндері ішпей келіп жүр екен.
Әйтеуірі бір шарасы болу керек деген үмітпен бар кілтипанды көк көйлектен көрдік.
Ертеңгі күні жұмысқа кеткелі жатқан папамның жанында қипақтап тұрдым да:
-Пап, мына көк көйлекті кимей-ақ қойшы… — дедім міңгірлеп.
-А?
-Сол!
Мамама қарап едім, актрисаларға еліктеп қара қарындашпен сызып алған қасын жиырып-жазып көк көйлектен айырылма дегендей ым жасап тұр екен. Қасын қай уақытта бояп үлгерген деп ойланып жатуға уақытым жоқ, көк көйлектің бір жеңі киіліп қойды. Көк көйлекті киіп кетсе мамамның да қабағынан қар жауып, ашуын бізден алатынын да сезіп тұрмын. «Шешуші сәт таяп қалды" дедім іштей, мынадай көркем сөзді қайдан жаттап алғанымды есіме түсіріп жатуға да уақыт тапшы. Көйлектің киілмеген бір жеңінен тартып шешіп алдым да, сыртқа қарай жүгірдім.
-Өй, өй… Не болды мынаған?- деп тұтығып жатқан папамның сөзін аяқтатпастан, есікті тарс жауып сыртқа қарай жүгіре жөнелдім. Тілі салақтап Ақтөс менімен ілесе шапты.
Ызаланып жылап келемін. Үйдегі салқындыққа кінәлі көк көйлекпен көзімнің жасын сүртіп алдым. Көйлектен тер мен арақтың иісі шығады екен. Шамалы уақыт өткен соң үй жаққа жақындап едім, боз көйлегін киген папам ұзап барады екен.
Кешке жақын папаның арақ ішіп келмейтінін, бізбен бірге дастарханда отырып күліп- ойнап әңгіме айтатынын, бізді мотоциклмен қыдыртатынын ойлап көңілім жадырап жүр. Мамамның да қабағы ашық, бауырсақ пісірді, жер үстелдің дастарханын ауыстырды. Қонаққа жайылатын оюлы көрпешені жайды. Ыңылдап әндетіп жүріп, інімнің тырнағын қиды, мұрынын сулы шүберекпен сүртіп тазалады, кекілін қайырып қойды. Батып бара жатқан күннің сәулесіне боз көйлегі оттай боялып келе жатқан папамды алыстан көрдім. Жақындаған сайын жүрісінің шалыс екені байқалды. Тағы да мас болып келе жатыр екен. Бізге боз көйлек те көмектеспеді…

Кейіпкердің атын өзгертіп жазсам, әңгімем әдемі шықпауы мүмкін. Сондықтан өзгеріссіз қалдырдым. Өзі туралы жазылған әңгімені Мөлдірдің оқымайтынына да сенімдімін… Себебі өркениеттен тым алыста жүр, мына көркем өмірге жақындауға талпынбайтын да шығар.
Мектеп бітіргенімізге он жыл толуына орай сыныптастар болып ауылда бас қосқанбыз. Ойдағы-қырдағыны түгендей келе Мөлдірге де кезек келді. "Қырда қой бағады. Бес жүз қойы, бір баласы, бір байы бар" деді қылжақбас құрдастардың бірі.
Қарабайыр тірліктен тым алшақтап, қалалық болып кеткенімді сездіргім келіп жасанды кірпіктерімді маңғаздана қағып-қағып: "Қай Мөлдір?" дедім. Менің Мөлдірді ұмытып қалуым ауылдық құрдастардың алдында беделімді, бағамды көтеріп тастардай жорта білмегенсідім.
Білемін ғой Мөлдірді. Малшының қызы. Әке-шешесі ауылға қоныс аударған кезде, тұратын үйлері болмағандықтан біздің сарайды бір қой беріп, уақытша жалдап алған. Басын қозғаса бұйра шаштары серіппедей бір созылып, бір жиналып тұратын қара қыз біздің үйге жүгіріп келіп, мамаларыммен амандасып жатты. «Біздің үйде тұрып жатсыңдар» деген үстемдік ой патшалық құрып, назар аудармауға тырыстым.
Аты Мөлдір екен, туылған кезінде-ақ көзінің әдемілігі, мөлдірлігі байқалып тұрған соң атын солай қойған шығар ойладым ішімнен. Қайқиған кірпігі қолымдағы қуыршақтыкінен де әдемі. Сығыр көздерімнің қиығымен қызғана қарадым.
«Менің қызыммен құрдас екенсіңдер, бірге ойнайсыңдар» деген мамамның сөзін іле-шала: «Көбейту кестесін білесің бе? Тоғызды беске көбейткенде неше болады?» дедім. Бұйра шаштары дір-дір етіп басын шайқады. «Білімі нашарлармен ойнамаймын» дедім де қолым жеткен жердегі қалың кітаптың біреуін ортасынан аша сала дауыстап оқуға кірістім. Жаңа таныс қыздың алдында бір артықшылығымды көрсетуге тырысып жатырмын. Ол маған қызыға қарап тұрды.
Шаруақор екен, таңертең ерте тұрып су тасиды, кілем қағады, жүгіріп келіп біздің үйдің егініндегі арамшөптерді жұлып көмектеседі. Ал мен көлеңкеде жатып алып кітап оқимын.
Қыркүйекте ол мен оқитын сыныпқа барды. Ән сабағында мұрнының үсті тершіп тұрып, ұяла қызарақтап ән айтты. Дауысы керемет, ешкім үндеместен тыңдады. Мұғалім өте сезімтал адам еді, көзі жасаурап Мөлдірдің шашынан сипады. Мөлдір біздің сарайда тұрады, сондықтан ол маған бағынышты, менен асып түсуіне болмайды. «Ағай, оның шашында бит бар, кеше көрдім» деп саңқ етіп, ән әуелеген сынып ішіндегі тыныштықты бұзып жібердім. Ертесіне кешке қарай есік алдындағы сәкіде мамасы Мөлдірдің басынан сірке сығып отырды.
Мөлдір менің меншігімдегі жанды қуыршақ сияқты. Үйге су тасу, бұзау қамау сияқты жеңіл жұмыстарға Мөлдірді жұмсап жіберемін. Қарсылық танытпастан бұйра шаштары н серпіп құлдыраңдап жүгіреді. Сыныпта оның басқа қыздармен ойнағанын көрсем, екі күн сөйлеспеймін.
Арада уақыт өте өздері үй салды да, қоныс тойын жасап көшті. Енді Мөлдірге сөзім жүрмейтінін ойлап іштей көңілім пәс болып қалды. Кешке қарай бұзау айдап келе жатсам, Мөлдір біздің қораның есігін ашып күтіп тұр екен. Бұзаулардың тұсауларын шешуге де көмектесті. «Ертең концертте ән айтамын» деді. «Айтпайсың» дедім көзімді алартып.
Ертеңгі күні әдемілеп өрілген шашына шашылған жылтыр лак күнге шағылысып, ақ туфлиімен желпіне кетіп бара жатқан Мөлдірді көрдім де, концертке бармадым.
Мөлдірлер жазғы демалыста мал бағуға жайлауға кетті. Қыркүйекте мектепке келмеді. Көп кешікпей көрші әйелдің мамама айтып жатқан әңгімесін естіп қалдым: «Дәулетбайдың әйелі қызын ертіп алып аудандағы перзентханада жүр. Жөн сұрасам ештеме айтпады. Санитаркалардан біліп алдым, қызын малшылардың көмекші жігіті зорлаған екен, аяғы ауыр көрінеді. Баланы алдыртпақшы екен». Мамамның көзі алақандай болып маған қарады, мен түсінбеген адамдай кітап оқып отыра бердім. Көз алдымда әріптер тым-тырақай қашып, ойым ойды-қырды қуып жатыр. Ұрлана оқып жүріп, «Мың бір түннің» екі томын тауысқан сұммын ғой, еркек пен әйелдің жақындығы, бала туу дегендерді тым жақсы түсініп тұрмын.
Мөлдірге келген кесапат менің қуанышыма, аздап қорқынышыма айналды. Кекіл тарап, мұрын сүртіп есейіп қалған сыныптастарыма да соңғы жаңалықты таратып үлгердім. Қыздар жағы қорықты, ұлдар болса жұмбақ жымиып таңданысты. Екінші тоқсан басталысымен Мөлдір сабаққа келді. Шашының бұйрасы тарап, әлсіз толқынданып қалғандай, көзі де көптен сүртілмей жылтырынан айырылған айнадай, бұрынғыша мөлдіремейді.
Сыртынан айтылатын сыпсың сөздерден, әр қимылын тергеп қарайтын көздерден шаршап жүргенінде түнде шарбағын баққан ересек жігіттер қосылды. Аудандық байқауға қатыстырамын деп ән сабағының ағайы да қосымша сабаққа шақырып біраз әуреледі.
Мөлдір тоғызыншы сыныпты бітіріп, мектептен шығып кетті.
"Ә, тоғызыншы сыныптан кейін мектептен шығып кеткен Мөлдірді айтасыңдар ма?" дедім құрдастардың әңгімесіне қайтадан ортақтасып. «Күйеуіне екі шөлмек арақ берсең, Мөлдірмен алаңсыз таңға дейін ән айтуға болады екен» деді тілінің уы бар тағы біреуі.
Оның осы уақытқа дейін неше көңілдесі болды екен? Мөлдірмен бақталасуға жетелейтін ескі, таныс ой мені тағы да мазалап қоя берді.

Күн ерте шығатын болыпты. Шақырайып тұрған күннің көзі бетіме түскенінен ұйықтап қалып, сабақтан кеш қалып қойдым ба деп үстімдегі түйе жүннен тігілген жеңіл көрпені бір теуіп орынымнан атып тұрдым. Айтпақшы, осы түйе жүн көрпеден соңғы кездері аяғымның басы шығып тұратынын сезіп жүрмін. Бойым өсіп келе жатса керек. Самаурынның қышқыл түтініне араласқан әбден қайнаған шайдың жағымды иісі шыққан асбөлмеге қарай тұра шаптым. Папа мен мама шай ішіп отыр екен. Күндегіше майкі-трусимен тұр едім, мама ала көзімен қарап:
-Жау қуып келе ма, киінбейсің ба?-деді. Кері бұрылып бара жатып маманың “Осы қыз да ұят жоқ па, тіпті?” деген күңкілін естіп қалдым. Бір күннің ішінде бой жетіп қалмаған шығармын? Бойжетіп қалатындай нешінші клас оқисың дейсіз бе? Алтыншыны аяқтағалы жүрмін. Иә, бірақ, шынымен де алтыншы клас оқитын қыздың әкесінің көзінше майкі-трусимен, шашы жалбырап тұрғаны аздап ыңғайсыздау екен… Мүмкін папаның әлі күнге дейін түбі қатқылдау болып өсетін сақал-мұртымен бетімді ысқылап тұрып иіскеп, еркелететінін де есейе алмай жүрген шығармын. Кеше кластағы бір қыздар сыбырласып хат оқып жүргенін байқағанмын. Жігіттер жазған болуы керек. Маған неге жазбайды деген қызғаныш ойдың жетегіне еріп, апайға айтып қойып, қыздардың масқарасын шығарсам ба деп те ойлап қоямын.
Ұзақ ойланып кетсем керек, маманың “Әй, қыз, болсайшы, сабақтан қаласың!” деген сөзінен селк ете түстім де киініп алдым тездетіп. Шашымды мамаға өргізбей жүрмін, тым қатты етіп өреді. Жүрген сайын бұрым арқама соғылып ыңғайсыз болады, оның үстіне қатты өрілген бұрым қайыстай болып қақшиып онша әдемі емес көрінеді. Кекілімді әдемілегім келіп түкірігіммен жылтыратып бастырып қойдым (папаға айтпасам гель алып бер деп).
Сыртта өрік ағашы гүлдеген екен. Жұп-жұмсақ иісі де жағымды. Папа мотоциклін қыздырды. Бензиннің иісі жаңағы тәтті иісті шайып кетті. Мотоциклге папаның белінен құшақтап отырып алдым. Сұр бешпетіне бетімді тақап, тер сіңген таныс қышқыл иісті құшырлана иіскедім. Көшені көк түтінге бұқтырып мектепке кетіп барамыз. Жел алдан соғып тұр, кекіліме жаққан түкіріктің иісі өзім сезіліп келе жатыр. Бекер жаққан екенмін… Өрілген шашымды “Ешкінің құйрығы” деп күн сайын тартқылап жүрген жетінші кластағы “Н” түкірікпен жылтырағанын сезсе ұят болатын болды. Соңғы кезде сол “Н”-ны көріп қалсам жүрегім дүрсілдеп, денем мұздай болып кетеді. Қорқамын ба одан, әлде… Түсініксіз...

Үлкендер арасында болатын қақтығыс, жанжалдардың бала санасына қаншалықты әсер ететінін кітаптардан оқып, психологтардан ғана естіп қоймай, бала күніңіздегі өзіңіздің ұлы қорқынышыңызды еске түсіріп көріңізші…
… Бұрын түрмеге отырып келген Энгельсті сыртынан қаны бұзық, наркоман деп атайды жұрт. Әйелі Жанаргүл мамамның құрдасы, анда-санда сырласып келіп, шай ішіп кетеді біздің үйден. Энгельстің ауласынан шығатын айқай-шудың басты кейіпкері де Жанаргүл сол. Байынан таяқ жейді.
Көзіне қан толған Энгельстің кезекті қойылымының үстінен папам түспей ма бір күні. Ауласының жанынан өтіп бара жатқан папамның көзі Энгельстің қолындағы (күннің көзіне жалт-жұлт еткен деп әсірелемей-ақ қояйын) кәдімгі жыңғыл шабатын ағаш сапты балтаға түседі. Бір қолымен Жанаргүлдің қолаң шашын уысына толтырып алып, бір қолымен балтасын сілтегелі жатқан кезінде ауладан секіріп кірген папам араға түскен. Ажал тырнағынан құтқарғаны үшін алғыс айтып жатуға уақыт жоқ, Жанаргүл шашы жалбырап алды-артына қарамай қаша жөнеледі.
Балтасын жерге тастауға намысы жібермей, папама қарай сілтеп қалған Энгельс түрмеге бәлен жыл арқалап кете барды. Көршісін соттайын деген ниеті болмағанын да түсінемін папамның. Балта тізесіне тиіп, сүйегін опырып, қансырап жатқанын көргендер көмекке келіп, сол жерге дәрігері бар, милициясы бар бәрі жетіп, соңы сондай жағдаймен аяқталды. Хош, Энгельс кетсе кетсін түрмеге… Менің қорқынышымды айтайын.
Таяқтан көзі ашылған Жанаргүл жымың-жымың етіп біздің үйде шай ішіп отырған. «Байың түрмеден қашып шығып, кегін қуып жүрмесін, сені қойшы, біздің үйдегі отағасын да қоса кінәлап жүрмесе болды» деген мамамның сөзін естіп алып, ал енді ұйықтап көр. Біреу есікті соқса да Энгельс келіп тұрғандай, папам жұмыстан кешіксе де жолдан Энгельс ұстап алғандай болып тұрады, тіпті үйдің айналасындағы адам өлтіруге, жарақаттауға келетін темір-терсектің бәрін көз көрінбейтін, шөп арасына тығып әбігерге түсемін. Әрі кетсе 1-2 сынып оқимын. Қорқынышымды мамама айтамын, Энгельс папаны өлтіріп тастамай ма деп. Олар мені баласынып, сөзіме, үрейіме мән де бермейді.
От жағатын пештің ауызына келіп папам темекі тартатын қыстыгүні. Сыртқы есіктің кіре беріс алды сол жер. Есіктен Энгельс кіріп келіп, папаны бас салатындай көрінетін. «Папа, ана жерге темекі тартпашы» деп бір қыңқылдадым. «Пештің ауызын асйүйге қаратып өзгертейік» деп тағы да айттым. Ешкім тыңдамайды, мән бермейді де. Ал, сол үрей мені сол кезде қатты мазалаған. Қатты қорқатын едім. Бір-екі жыл жүрген шығармын сол қорқынышпен. Қазір ойласам, болмашы нәрсе.
Айтпақшы, кейін Жанаргүлдің ауласына кешқүрым электрик Жалғас кіріп бара жататын, кейде Сираж ағаның шөп таситын үлкен машинасы түратын сол ауланың алдында.

"Қауырсын қалам" үйірмесіне жазылған көкшөптердің, жоғә, шөпжелкелердің асханадан ішкен тамағына төлеген сегіз жүз теңгесінің орынын толтырмақ ниетпен аялдамада адам аңдып отырған. Такси қызметі ғой сол…
Артқы есігі сарт етіп ашылып, тарс етіп жабылды да, шашы жалбыраған бір қыздың елесі пайда бола кетті. Тәтті әтірге араласқан темекінің ашқылтым иісі машинаның ішін баурап алды.
-Привокзальный бес жүз! — деп қысқа қайырды елес қыз.
-Жап жас жүрегіңді түтінмен қарайтпасаңызшы, қарындасым,- деп жымиып, айнадан артқа көз тастаған, тілі байланып, дем жетпей қалды. Қорқыныш, таңданыс, қуаныш араласқан түсініксіз сезім ішін мұздай қарып, төбесінен ып-ыстық тер бұрқ ете түсті. Төбесінен тер бұрқ ете түскенін әп сәтте қайдан байқай қойдыңыз десеңіз, Итбайдың басы таз екенін тағы да қайталап айтып өтейін.
-Орынгүл? — деді таңдана.
Тарсыдатып шайнап отырған сағызына дамыл беріп, Орынгүл бұған да назар аударды. Кірпігі бір қарыс көзін аз-кем сығырайтып ойланып алды да:
-Ааа… Мұқағали? — деді езуін оң жаққа қарай қисайта тартып кекесінмен.
-Қарғам-ау, жаным-ау, сені көп іздедім ғой, — деді Итбай айнадай артқа елжірей қарап. Көзіне мөлдір мұң атты өрмекші тор құрып та үлгеріпті…
-Таба алмай аласұрдым,- деді сосын жүрегіне оқ тиген жаралы солдаттай қинала ауырсынып ішінде умаждалған бір-екі мың теңгесі ғана бар былғары әмияны салынған төс қалтасының тұсын сипалап.
Авторы әйелзаты екенімді пайдалана отырып, Орынгүл жайлы аз-кем өсегімді қыстыра кетейін. Бүгінде шаштараз болып, сән салондарының бірінде қызмет етіп жүрген Орынгүлдің жағдайы, табысы да жаман емес еді. Шаш күзеп ақшаны күреп тауып жүр десек қателесерміз. Қырық айласының әзріге жиырма бірін ғана іске қосып, бір-екі майлы шалдың маңдайынан сүйіп, доллар санап жүрген жайы бар. Өсек айтқаным емес енді…
-Ағаңмын сол қалқам, — деді Итбай тағы елжіреп.
Бір екі өлең оқып беруuе бекініп еді, алайда бір кездердегі сезімтал Орынгүлінің өзгергенін байқады да тіліп тістей қойды.
-Жағдайыңыз қалай?- деді сағызын тоңқ еткізіп үріп-жарып.
-Институттан қосымша сағат алып, үйірме ашып, ақындар дайындап жүрмін. Ағаң сол баяғы бұлақтың көзін ашумен айналысады.
-Ну, че там, бұлақтарыңыз көп пе екен?- деді Орынгүл қып-қызыл помада жағылған еріндерін шүртитіп, тағы да мысқылдады.
Итбай қалай сөйлеп,қалай ғана Орынгүлін қайтадан баурап, бауырына басатынын ойлап абыржып, амал таппай қынжыла бастады.
-Жұмыс таптың ба? Ақшаң жетіп жүр ме? Көмек керек болса ұялма сұра,- деп сынай қарады.
Көмек деген сөзді естіген Орынгүл күрт өзгеріп:
-Көмек болса артық етпес еді… деді жұмсақ жымиып, жүзіне жылу жүгіртіп. Итбай ақ жүрегі жарыла:
-Көмек керек болса… Қазір қалқам… Ана бір тамада жігіт өткенде қарызға үш мың теңгемді алған. Қазір звондап, сұрап, сол ақшамды алып саған бере қояйын,- деді де телефонын алып, әлдекімнің нөмерін тере бастады.
-Үш мың теңге? Аахахахахх… — деп шалқалай күлген Орынгүл құлағына дейін жайылған екі езуін орынына қайтарып алды да сағызын шырт етіп түкіре салды. Сыртқа да, еденге де емес, домбыраның киелі үні үріп жатқан машина магнитафонына барып жабысты да қалды сағызы.
Есіктің тұтқасын өршелене қайырды да, биік өкшелі туфлиін асфальтқа нығыздап қадап түрды да:
-Үш мың теңгеңізге пирожки пісіріңіз,-деді. Пирожкиді не мағынада айтқанын өзі де, мен де түсініп, талдап жатуға ерініп отырған жайымыз бар.
-Қалқам, тоқташы,- деп машинадан шыға бергені сол еді, жолаушы жақ қапталында тұрған қыздың дәл жанына лезде жетіп келгенін байқап та үлгермеді. Ортан терек саусағын шошайтып шығарды да, Итбайдың мұрынына тақады. Тырнағы мұнша ұзын болар ма еді. Қанға малынған найзадай қып-қызыл үшкір тырнақ жарқ етіп жүрегін осып өтті.
Арман үміті, сезімі, сағынышы әп сәтте күл болып машинасына сылқ етіп отыра кетті.
«Тырнағы мұнша ұзын болар ма еді?....»

Жағалығына жазығы беймәлім қызыл түлкіні өңгеріп алған ана әртіс жігіт нағыз өнердің киесін ұққан майталман екен. «Балқадишаны» зарлана айтып, көмейінен өксік толы әуенді әуелеткенде тойда отырған кейбір қатындар сүйегі қурап кеткен Балқадишаны қарғады-ай келіп, «Осындай жігіттің төресін еңіретіп қойған Балқадиша бетбақ екен» десті. Ән аяқталысымен ду-ду соғылған шапалақ пен қошеметке мас болған әртіс жігіт күлімдеп, самайынан тамшылай аққан терін иығындағы түлкінің құйрығымен бір сүртіп тастап, қолын кеудесіне қойып еңкейіп жұртшылыққа ілтипатын білдіруді ұмытқан жоқ. Өнерің үстем болсын деп нағашылар, құдалар, достар, жұмыстастар атынан беріліп жатқан шашуларды түлкі шапанының қалтасына сүңгітіп жатты. Шапан қалтасы әдейілеп терең етіп тігілсе керек.
Той қауымына қызмет етіп жүрген даяшы Әсемгүл аққұман ұстаған білегі дір-дір етіп әртіс жігіттен көзін ала алмады. Жасы елуді еңсеріп қалса да ашық-шашық иығына қоса омырауын ақырып кеткен қамырдай төгілтіп қойған сары шашты әйелдің жалаңаш етіне шай құйып алды. «Ах, ты, саплячка!» деп басталған айқай әртіс жігітке көрсетіліп жатқан қошеметтен асып түсті.
Дәретханадағы айнаның алдына келіп еңкілдеп жылады Әсемгүл. Табанынан таусылып жүріп табатыны екі мың теңге, оның үстіне долы әйелдердің айқайы мен сылқым қыздардың еркелігі жүйкесін жұқартатынын қосыңыз. Әнші болып туылса жаңағы әртіс жігіттей бұның да қалтасы қампаяр еді, гүлді көйлек киіп бұл да тойдың гүліне айналар еді. Жылап тұрып айнаға қарады. Домбығып ісіп кеткен сығыр көзі мен әлсін-әлсін су ағып пышылдап тұрған тәмпіш танауы әншіліктің ауылы алыс екенін айтып-ақ тастады.
«Сексен қыз серуенге шықса дағы...»
Жаңағы қоңыр әдемі дауыс дәл қасынан шықты. Шапанын шешіп тастап, ақ көйлек, ақ шалбар киген әртіс жігіт дәл жанына келіп тұр.
-Жылама, атың кім?
-Әсемгүл.
-Әсемгүл… Әсемгүл… – қапелімде бұнымен аттас қызға шығарылған әндер ойына келмеген соң басын қиқаң еткізіп бір қозғады да, — той біткенше кетіп қалма,-деп қалтасына қолын салып жіберіп, әркімнің алақанының тері мен кіріне тойып тұрған үш-төрт қағаз ақшаны уыстап алды Әсемгүлдің алақанына тастай сала асығыс шығып кетті.
Торғайға тұзақты қалай құрушы еді? Жем тастайтын алдына алдаусыратып… Әсемгүлдің жем, торғай, тұзақ туралы ойлауына әлі ерте, ақыл-ойы пісіп жетілмеген педагогикалық колледждің екінші курс студенті еді бар болғаны…

Той аяқталды. Өнер көрсеткен әртістер өзара даурығып алған.
-Сен бүгін Сәкеннен көп тапқан сияқтысын ақшаны.
— Сәкенге жете алмадым.
-Сәкенге оң мың жетпей қалды, — деп тапқан табыстарын Сәкеннің межесімен салыстыруларына қарағанда орталарындағы мерейі үстемі де, беделі биігі де Сәкен болса керек.
Жаңағы маңғаз, асқар таудай биік өнер иелері той тарқасымен пәс болып қалған. Әр үстелден артылып қалған орта шөлмек арақтарды бір-біріне араластырып ішіп, шеті тістелген тауықтың бұттарын ұрттары бұлтыңдап кеміріп отыр.
Тойхананың кіреберісінде тұрған Әсемгүлді көп күттірмей Сәкен де шықты сыртқа.
Іші толған домбыра, гитара, микрофон, темір-терсек, тіпті үкілі сәукелеге дейін тиелген машина отырып Әсемгүл Сәкенмен бірге келе жатыр. Қайда барамыз деп сұрау да ойына келмеді Әсемгүлдің.
Құрқылдайдың ұясындай бір уыс жатақхананың бөлмесіне ертіп алып келді.
-Ән айтып беремін,-деді Сәкен ішке кірерінде. Ән айтудың соңы Әсемгүлдің жігіт атаулымен алғаш рет сүйісуіне ұласты.
«Апам біліп қалса ше, апам біліп қалса ше? Өлтіреді мені» деп тұншыға сыбырлағаны Сәкеннің жағымсыз ыңыранған дауысынан асып кете алмады, өзінен басқа ешкім де естімеді. Қызығушылық пен қорқыныш алма кезек ауысқан сезімнің еркіне еріп есі кіресілі-шығасылы Әсемгүл жағдайды пайымдап та үлгермеді.
Сәкеннің салмағына езіліп, мыжғыланып, жансызданып қалған екі санын сипалап отырып:
-Біз үйленеміз ғой, иә?-деді Әсемгүл.
Сәкен жуап қайтармады. Орынынан тұра беріп, аяқ астына шалқасынан жатқан домбыраға сүрініп қала жаздады да, теуіп жіберді. Дыңғыр-дыңғыр етіп түсініксіз әуен шығарған домбыра өкпелеп қалғандай бір бұрышқа сарт етіп барып құлады.
Әсемгүл де темір кереуетті сақыр-сұқыр еткізіп жалп етіп етпетінен сұлқ құлады да, сыңсып жылап қоя берді.
-Тағы да ақша берем, үстіңе күшті көйлек сатып аласың,- деген Сәкеннің сөзін естімеді де.