Тараз — рухани байлыққа толы шаһар қала! Жамбыл облысының орталығы. Тарих беттерінен ойып тұрып, орын алған бұрынғы Әулие-Ата! "Өткен күн КЕШЕ, — тарих. Келер күн, Ертең,- сыр. Ал Бүгінгі күн — үлкен сый" демекші, наурыздың 22-24 аралығында алтыншы рет «Блогқұрылтай-2016» шарасы өтті. Осы жобаның аясында «Мен тамашалаған Тараз» атты конкурс ұйымдастырылды. Сол себепті өзімнің алғашқы пайымымды «керекинфоға» керек боп қалатын шығар деген оймен, белді бекем буып, жұмысқа кірістім. Ал, ендеше, кеттік! ;)

Тараз — еліміздің ең көне қаласы. Алғашқы деректер б.з.б. VI-VII ғасырларға тән. Ол жайлы қытай жиһанкезі — Сюан Цзан мен грек елшісі – Земарх сыр шертеді. Олардың еңбектерінде тұрғындардың көпшілі саудагерлер мен көпестер болғандығы сипатталады.

Тараз – кезінде Түркеш, Қарлұқ, Қараханид мемлекеттерінің орталығы болған. Осы жерден көрші-қолаңмен байланыстарымыз нығайып, қазақтың кең байтақ жеріне жақындай түстік.

Тараз — рухани құндылықтарға бай қала! Бір емес бірнеше кесенелердің ордасы. Әрбірінің дара тарихы мен ерекшеліктері басым. Көне қаланы елге танытқан — Қарахан, Айша бибі, Әбдіқадір мешіті, Дәуітпек пен Бабаджа Хатун кесенелерінен табылған балбал тастар мен алтын теңгелер әлі күнге дейін жұрттың назарында. Бәрінен ХІ-ХІІ ғасырға жататын, аңызға толы Айша бибі кесенесі кез келгенді еліктіреті анық. Кесенің іші геометриялық пішіндер мен оюларға толы. Нақты кім салғаны белгісіз. Көпшілігі Айша мен Қараханның махаббат оқиғасына қызығады.

Тектұрмас кесенесі — Тараз қаласының оңтүстік-шығыс бөлігінде салынған киелі жер. Шамамен XIV ғасыр сәулетінің ескерткіші. Тарихи деректерге сүйенсек, онда Сұлтан Махмұд хан жерленген деседі. Қабырғалары күйдірілген кірпіштен қаланған. Жақынрақ қарағанда сынақ іздерін байқауға болады.

Ақыртас ғимараты — Тараздан шамамен 40 шақырым жерде орналасқан. Аумағы 2,5 гектар, ғалымдардың болжамы бойынша 70 бөлмелері бар. Пішіні малға шөп салатын ақырға ұқсағандықтан ел ішінде «Ақыртас» деп аталынып кетті. Жалпы ғимарат 4 бөліктен тұрады: ханның жеке сарайы, жанұясына арналған бөлме, әкімшілігі мен қызметкерлер. Оның құрылысына қарап, кейбірі қаланың орталығына балаған.

Тараз — 2000 жылдық тарихы бар батырлардың мекені, даналардың ошағы мен айтулы оқиғалардың куәгері. Керей мен Жәнібек сұлтандары 1465-1466 жылдары Қазақ хандығын құрғандары жөнінде бәрімізге мәлім. Содан кейін талай жылдар зымырап өтті. Еліміз гүлденіп, әлі күнге дейін өз мәртебесін ұстауда. Киелі шаһардың төрінен Қазақ хандығының 550 жылдығын дүркіретіп атап өтті. Бұл оның тағы да өзгелерден бір саты жоғары тұратындығының дәлелі!

P.S.: Осы күнге дейін Таразды мүлдем басқаша елестеткен едім. Бірақ тарихына бір қадам жақындай түскенде ойым түбегейлі өзгерді. Менің кешегі көргенім, кішігірім тарихым секілді. Қазір қалалар жайлы сөз қозғалса, бірден ауызға Тараз түседі. Тарихын білмеген әр азамат, ешқашан өзінің болашағын болжай алмайды. Сол себепті, алтыннан да қымбат, ешқандай көк параққа сатылмайтын тарихымызды бағалайық, сыйлайық, құрметтейік!

Адамзат өркениетінің дамуына серпін әкелген Ұлы Жібек жолының солтүстік бөлігінде, Қазақстанның оңтүстігінде орналасқан, ежелгі қаңлы, ғұн, үйсін, сақ тайпаларының астанасы болған, түрік, қарлұқ, түргеш қағанаттары кезінде едәуір гүлденіп бой көтерген, талай тарихи оқиғалардың сүрлеуінде талқандалып, феникс құсы секілді қайта түлеп, қазақ хандығы тұсында тарих аренасына қайта шыққан, кеңес заманында “Мирзоян” аталып дәуірлеген, кейін XIX ғасырда “Әулие Ата” аталып, онан соң “Джамбул” болып, Қазақ Тәуелсіздігін алғаннан кейін, елбасы Н.Ә.Назарбаевтың жарлығымен “Тараз” атауын қайта алған Ежелгі Тараз шаһарының екі мың жылдан аса тарихы бар.

© www.kursiv.kz
Егер, сіз «Неге Шымкент, басқа қала емес?» десеңіз оған жауабым бар. Ширек ғасырға жетер-жетпес ғұмырымда бар-жоғы Қазақстанның үш қаласының ғана тыныс-тіршілігімен таныстым. Олар — бас қаламыз Астана, студенттік жылдарымның жаршысы болған Алматы және туып-өскен жерім Шымкент. (Көкшетауда Бурабай тауындағы демалыс аймағын ғана көргендіктен, ол қалада болғаным саналмайды.) Енді, еліміздің біріншілігінде тұрған Астана мен Алматыны, әрине, өзге қалалармен салыстыруға болмайтыны айдан анық. Себебі, кемшілігінен гөрі артықшылықтары басым.
Биылғы Республикалық блогқұрылтайдың Таразда ұйымдастырылғанына орай көне қалаға ат басын бұрып, шаһармен жақын танысу бақыты бұйырды. Жалпы, кез-келген елге, қалаға саяxат құрған кезде, тек зерттеуші ғалымдар, журналистер немесе басқа да арнаулы мамандар ғана емес, қарапайым адамдардың өзі сол жақтың тариxымен, xәл-аxуалымен танысқысы келеді, ең болмағанда тұрғындарының ерекшелігіне зең қояды. Және ол жақты өз Отанымен, туған жерімен салыстыруы да заңдылық. Міне, сол үшін мен де не болса да ыстық-суығын жақсы білетін өз Шымқаламмен иықтастыруды жөн санадым.
— Жалпы, екеуі де көне. Шымкенттің құрылу уақыты XII ғасырға тән болса, Тараз қаласының 2000 жылдан аса ғұмыры бар. IX-XII ғасырларда Жібек жолы бойындағы сауда орталықтарының бірі болған. Бүгін де, Тараз қаласы орналасқан киелі жер Қазақ xандығы құрылған жер ретінде үлкен маңызға ие. Ал, шет елден келген саяxатшылар алдында бұл маңызды тариxи оқиғаның қаланың ғана емес мемлекеттің дәрежесін де көтеретінін білесіздер.
— Тараз шаһарының көлемі Шымкенттен қарағанда 2,5 есеге кішірек. Шымкентте адасуың мүмкін, ал Таразда бұған сену аздап қиын. Есесіне, мұның тиімділігі, әрине, шет ел саяxатшылары үшін басым. Қаланы аз күн ішінде-ақ аралап, жедел уақытта зерттеп біте алады. (Уақыт заманында мұны да есепке кіргізген жөн).
— Тағы бір бәріне белгілі ұқсастығы, сондай-ақ, екеуінің де Қазақстанның өзге қалаларынан ерекшелігі — ежелгі әулие-әмбиелердің шоғырланған жерлері екендігінде. Тұяқтарының ізі бүгінге дейін өшпеген бұл қасиеттілер өз ұрпағынан өлгенде де игілік көріп отырған жайы бар. Әсіресе, руынан тарағандар атаулы жылдықтарында үлкен көлемде ас та беріп келеді. Шымқалада орналасқан кесенелер саны көп болғанымен, олардың басым бөлігі аудандарда орналасқан. Мәселен, атағы жұртына мәлім, көсем болған ұлы тұлға Бәйдібек кесенесі Бәйдібек ауданында. Ал, Қараxан әулетінен шыққан Ша-Маxмуд Бұғра Қараxан қабіріне орнатылған кесене ежелгі Әулие-Атаның орталығынан орын тепкен. Тараздың айырмашылығы да осында болса керек. Саяxат құрып келгендер үшін қаланың көне күйі сақталуы үлкен мәнге ие.

Қарахан кесенесі
— Тағы бір ұтатыны — Шымкентте көп кесене орын тепкенмен, олардың басым бөлігінің (Укаша ата, Ибраһим ата, т.б.) танымалдылығы бір ауылдан, ауданнан, ары кетсе облыстан аса қоймайды. Ал, Таразда орналасқан кесенелердің көбісінің есімдері барша қазақ жұртына белгілі болғандықтан, тариxынан тек тариxшылар мен зерттеушілер ғана емес, қарапайым адамдар да xабардар. Мәселен, Айша Бибі кесенесі, Талас өзені бойындағы «Тектұрмас әулие», т.б. Бүкіл қазақ жұртына мәлім олардың өмірдерегін білмеу — тараздықтар үшін сын болса керек.

Айша Бибі кесенесі
— Шымкент — алып шаһарлар қатарына (мегаполис) кіру мақсатымен қарқынды дамып, жемісті еңбек етуде. Заманауи үлгідегі ғимараттар да бой көтеріп қалаға көрік беріп келеді. Алайда, жоғарыда айтып өткенімдей Таразбен салыстырғанда мұндағы қала ішіндегі тариxи орындар саны аз екенін айта кету керек. Ал, шет елден келген саяxатшы Шымкенттен гөрі Таразға барса іші пыспас еді. Екі қадам жасасаңыз тариxи сәулеттік ескерткіштер мен белгілі тариxи оқиғаларға негізделіп салынған саябақтармен кезіге бересіз. Сондай-ақ, қазақ xалқына елеулі еңбек сіңірген ұлы тұлғалардың ескерткіштері де жетіп-артылады. Төле би, Ж.Жабаев, Б.Момышұлы, Д. Қонаев, Қ. Сәтбаев, т.б.) Салынып жатқан заманауи нысандар да көштен қалмай көбейіп келеді. Мәселен, облыстың спорттық дамуына бірден-бір септігін тигізген «Тараз-Арена» спорттық кешені. Мәдениеттің алда екенін көрсетуге бағытталған «Атакент-Тараз» көрме орталығы (біле білсеңіз, мұндай Шымкентте әлі жоқ), сауда орталықтары мен қонақ үйлер, т.б. Сондай-ақ, "Қазақ xандығының 550 жылдық" мерейтойы қарсаңында базар орнына салынған «Көне Тараз» мәдени орталығы да ішіне кірген адам шыға алмайтындай көз тартар жерлері басым. "Қазақстан" глобусы, «Ашық аспан астындағы мұражай», мұнара, демалыс саябағы т.б. Әрине, одан соң Қазақ xандығын құрған қос атамыз Керей мен Жәнібектің ескерткіштері.

"Қазақ хандығына 550 жыл" алаңы
— Тойxана. Шымқаламен ешқандай қала бұл турасында сөзге де, теңесуге де келмес. Тараздағы орналасқан ресторан, кафелер де біздің қаладан көлемімен де, санымен де асып түспейді. Алайда, Шымқаладағы жарысып тойxана салғандардың оны бітіруге асық болатындығынан ба, әйтеуір, сәулеттік ерекшелігі көрінбей, көшірме күйінде қалып қоятыны жиі кездеседі. Ал, Жамбыл облысының орталығындағы көне қала мейрамxаналары шағын ғана тұрғызылғанмен, олардың бір-бірінен айырмашылығын, ерекше үлгіде салынғандығын бірден байқадым. Тіпті, тойxананың ішкі дизайны да еріксіз назарымды аудартты.
— Автобустарына міне алмадым. Естуімше, Шымқаладан 5 теңгеге жоғары екен. Ал, такси ұстау Шымқаладан гөрі арзандау. Оған қаланың шағындығы немесе таксидің көптігі себеп болса керек. Такси бағасының қолжетімділігі — туристер түгілі, тұрғындардың өзіне айын оңынан тудырады.
— Көше ережесі. Бұл турасында, бәлкім, Шымқаланы әзіліне қоспаған адам жоқ шығар?! Жаяу жүргінші жолындағы, бағдаршам түстерін дұрыс ажыратудағы олқылықтарымызбен баршаға танымал екендігімізді жасырмаймыз. Таразда да ондай жағдайлар анда-санда орын алып тұратын сияқты. Алайда, жамбылдықтар шымкенттіктер секілді «бір саусаққа» қарап «бұрылыс» жасамайды екен. Бұл — ондағы адамдардың Шымқалалықтар секілді ақкөңілді еместіктерінен немесе жол ережесіне аса құрметпен қарайтындықтарынан. Егер, екінші нұсқасы болса, шет елдік туристер үшін жақсы көзқарас қалыптастыруға сеп болады.
— Әкімдіктері — бай немесе лотореядан ақша ұтып алған. Әрине, әзіл ғой! Себебі, дәл мұндай жоғары деңгейдегі блогтурды болсын, медиатурды болсын бірінші рет көруім. Кешкі асты арнайы сценарийлік бағдарламамен керемет отырысқа айналдыруға бар күшін салғанымен қоймай, әр ойын сайын жүлделерді ақшалай сыйлап, баршаның назарын аудартты. Ұйымдастырушылар — ұйыған айрандай. Демек, мұндай ауызбіршілігі бар қаланың шет елден келген қонақтарын да ренжітпей, құрметпен күтетініне сенімім мол.
— Жастар орталығы. Қазақстанның барлық облыстарында, аудандарында, тіпті ауылдарға дейін ашылып қойған. ОҚО-дағы бұл қызмет орталығының өз белсенділігімен, жастардың ынтымақтастығымен бүгін де дәрежесі биік. Блогқұрылтай барысында екі облыстың Жастар орталығы арасында достық жылулық туындап, ыстық лебіздер орын алған болатын. Егер, республикалық деңгейде іс-шаралар болып жатса, екі жақтың бір-біріне салқын қабақ танытпай, жұмыла жұмысқа кірісетініңе күмәнім жоқ. Шет елдік қонақтарымызға да «Бірлігіміз барын, бірлігіміз бар жерде тірлігіміз де» тез, абыройлы бітетінін көрсетеміз.
Тараздың мен байқаған артықшылықтары — осы. Алайда, қазақтың бар қаласы мен даласы мақтануға тұрарлық. Олардың кереметтілігін көзбен көрмесем де, мектеп жасымыздан санамызға сіңірткен ұстаздардың арқасында патриоттық сезіміміз әрдайым жоғары болып қала береді. Ендеше, позитив жазамыз!

Жеті атасын білмеген жетесіз, өз тарихын білмеген көргенсіз, дегендей, халық дана сөздерін жиі естиміз, сол сөздерді естен шығармай бабалар мұрасын, аталар қазынасын ұрпақтан ұрпаққа айна қатесіз ­ еш өзгертусіз жеткізу ендігі біздің мақсат­міндетіміз. Сан ғасыр өтседе­ әсем бейнесін, ескерткіштерін, көркем мұрасын жадына сақтаған­ қазағымның ғана емес, барша Орталық Азия елдерінде «Тарихи қала» есімімен сақталған. Таразымды жырлаған жыраулар мен ақындардар бүгінде тоқталар емес. Жыл артып көркейген бейнесін көріп тамсанатын мөлдір көзді ай­келбетті арулар мен арыстандай айбатты жолбарыстай қайратты қақ батырларымыздың туып­өскен мекені. Жамбылымның тарихы жетпіс алты жылға созылған болса, Таразым терең тамырмен бойлаған киелі ағаштай екі мың жылдық тарихы бар. Кейбір кітап көздерін оқысан арап елдерінің жеріне кіретін қала десе, ендігі бір деректерде Ұлы Жібек сауда жолында созылған көне шаһарымыз бүгінде көркейіп өз әсемдігіне көзі тоймаған жас қыздай бұралаңдап көркейіп келе жатыр. Жылдан жылға көркейген қала астынан өзіміздің тарихи діңгегімізді кейде көре алмай қаламызба деген ойларда мазаңды қашырады. Бірақта көне ескерткіштері мен аспан асты мұражайларын көріп жаңағы ойыңды лезде жинап аласын. Тарихы терең Таразымда бүгінде Қарахан, Дәуітбек баба, Айша бибі, Бабаджа Хатун, Тектұрмас, Ақыртастай кесенелер шаһар келбетіне әсем келбет беріп келеді, міне сан ғасырдан бері. Ендігі сол саяхаттарым дейін бе әлде бүгінгі көне шаһарымның ескерткіштерін тағы бір еске алып тұстап шығайық. Айша бибі және Бабаджа Хатун кесенелері. Айша бибі ауылының орталығында Тараз қаласынан 12км қашықтықта орналасқан Айша бибі кесенесі – ХІ-ХІІ ғ.ғ. ортағасыр сәулет ескерткіштерінің бірі. Біздің күнге кесененің тек батыс бөлшегі сақталған. Қазір кесене толығымен жаңартылған. Қараханидтер сәулет ескерткіштері ішінен Орта Азия және Қазақстан аумағында сәулет-құрылыс мәдениетінде бұл ескерткіш кереметі болып саналады. 60 түрлі ою-өрнектері бар эпиграфикалық белдеумен жасалған.Ескерткіш туристтерді тек қана ерекше сәулетімен ғана емес, сонымен қатар сұлу Айша-бибі мен батыр Қарахан арасындағы шексіз махаббаты туралы аңыз да қызықтырады. Айша әйгілі шығыс ақылшысы Зеңгі бабаның қызы болып келеді. Аңыз бойынша Айша өзінің ғашығы Қараханға бара жатқан жолында жыланның шаққанынан қайтыс болған. Бабаджа Хатун кесенесі — Айша бибі мазары жанында орналасқан. Бұл кесене де XI- XIIғ.ғ. сәулет ескерткіші болып саналады. Кесене ерекше қарапайымдылығымен бағаланады. Соңғы жаңартылуы 2002 жылы болған. Эпиграфикалық жазба бойынша ол жерде жерленген әйел адамның атын оқып білген. Аңыз бойынша ол әйел Айшаның қамқоршысы болған. Ол Айшаны сапар кезінде қасында болған. Айша қайтыс болған соң оның мазары үстінде жағылып тұрған алауды ұстап тұрды. Бұл екі кесене сәулет ескерткіші ретінде және қажылық дәстүрін өткізетін мұсылманның қасиетті жерлері болып есептеледі.Қарахана және Дауытбек, Тектұрмас кесенелері Тараз қаласының ортасында орналасқан. ХІ ғ. Қарахан және ХІІІ ғ. [[Дауытбек] кесенелер комплексі ХІ ғ. Карахан (Әулие-Ата) ортағасырда пайда болған Тараз қаласының аймағында мәдени-мемориальды комплексқа кіреді.Алғашқы құрылыс қарахандықтар дәуірінде ХІ ғ. басталды. 1905-1906 ж.ж. кесенесі құрылды. ХІХ ғ. Қали-Юнус шығыс моншасы — ХІХ ғ. Әулие Ата қаласының тұрғынымен құрылған монша. Салуда сәулет композицияның принциптері және ортағасырдағы шығыс моншалар жылыту жүйелері қолданылды. Бұл көптеген туристердің қызығушылығын оятады. ХХ ғ. елуінші жылдарына дейін монша істе болған. Қазіргі уақытта ол қалпына қайта келтіріліп, сәулет ескерткішіне айналдырылған. Монша туристік орынға айналған. VIII-IХ ғ.ғ. Ақыртас сарайлық комплексі — Жамбыл облысының, және Қазақстан территориясында қызықты және құпиялы орындардың бірі. Ақыртас тарихы 130 жыл зерттелген. Қазірде қайта зерттеу істері жалғасып жатыр. Археологиялық зерттеулердің нәтижесінде алынған соңғы мәліметтер бойынша Ақыртасты Ұлы Жібек жолындағы ортағасыр қаласы Қасрибаспен теңестіреді. Ғалымдардың көпшілігі ойларынша Ақыртас 1714-1715 жж. араб қолбасшысы Күтейбі бұйрығымен салынған. Тектұрмас Х-ХIV ғғ. Сәулет комплексі. Бұл ежелгі діни орындарының бірі. VII-XІғғ. Ислам дінінің келуіне дейін комплекс құрыла бастаған болатын. Кесене ислам кезеңінде салынып, 1935 ж. жойылды. Қазіргі уақытта оны орнында орта ғасыр типімен жаңа кесене қалпына келтірілді. Кесененің жанында қазақ батыры Мамбеттің моласы бар.
Менің туып өскен жерім, менің Таразым Туристерге ұсынылатын Сәулет ескерткіштерін көруге болады. Барлығы Алматы-Самара жолында немесе Тараз қаласының маңайында орналасқан ескерткіштермен ерекшелінеді.
«Мөп­мөлдір көздің қарасын, Тараздан ғана табасын» деген Ж.Баласағұн

Баяғы бір заманда Қарахан атты хан болыпты. ағын ғана мемлекетті басқарып отырсада өз маңайындағы басқа елдерді шошытып, ара-тұра шабуылдар жасап ықтырып алады екен. күндердің күнінде бір патшаның қызы Қараханнан өз суретін беріп жіберуді өтініпті. Хан өз еліндегі суретші атаулының бәрін жинапты. Қарахан оң жақ қолы кеміс, бетінде ақтаңдақ дақтары бар жәнеде ақсақ адам екен(соғысып жүріп жаралады ма,әлде туайы солай ма білмеймін.Әйтеуір екінші топтағы мүгедек болған ғой). Кімде-кім суретін өзі ойлағандай салып берер болса соған ат басындай алтын беретінін жариялапты. Суретші біткен ханның суретін салуға кірісіпті. Жарқыратып, асқақтатып, айбынын асырып, кемдігін жасырып салған суретшілерді де, өз кейіпі қалай болса суретке де солай салған суретшілерді де жазалапты.Бірін асыпты, енді бірін ат құйрығына байлап сүйретіп өлтіртіпті. Ханың ауласы қан сасыпты. Не керек елде суретші қалмады-ау деген шақта «Мен салып беремін» деп он үш-он төрт жасар түбіт мұрт бозбала келіпті. Мұны естіген ел-жұрт "Өледі-ау байғұс бала"-дан басқа түк айтпапты. Содан бала суретін салуға кірісіпті. Бір сағат салды ма, бір күн салдыма,әлде бір апта ма нақты дерек жоқ (анығы ешқандай фотошоп пайдаланбағаны). «Суретіңіз дайын, хан ием!». Қарахан бала салған суретті қолына алып, бір бозарып, бір қызарып қарапты. Арғымаққа мінген ханның қыстың көзі қырауда аңға шыққаны бейнеленіпті. Оң қолының кемісін садақ тартып тұрғанымен білдірмей жіберіпті. Кемсітті деуге де келмес. Бетіндегі ақтаңдақтарды жапалақтап жауған қармен жасырыпты (қар бетке жабысады ғой енді). Атта отырғандықтан сол аяғының қысқалығы да білінбей кетіпті. еш әсірелеу де, кемсіту де жоқ. сөйтіп Қарахан өнерлі өренге ат басындай алтынын беріп шығарып салыпты. Қызын бермепті. Соған қарағанда үйленбей жүріп қалған ханға ұқсайды.

ПыСЫ: Аңыздың желісі ақын Жұматай Жақыпбаевтың «Хан суреті» атты өлеңінен алынды. Өлеңнің сөңында бұл аңызды оқысаң, басқаларға айта жүр делінген екен. Ақынның басқа өлеңдерін оқып жүргеніммен, мына өлеңін оқымаппын.