Баста да талай қызық бар...
«Адамның басы — Алланың добы» десек, дүниеде ең ерекше жаратылған доп — осы болса керек-ті. Білгенге Алла бар сезім мүшелерін, адам денесін басқару «пультін», ағзаға қажетті «жанар-жағармайды» қабылдайтын қақпаны да осы бастың үлесіне беріп қойған. Бірі кемістік етсе, бүкіл дене ақсайды. Десе де, бастың қадіріне барып жүрміз бе? Көз, құлақ, мұрын, тіл, тіс — қай-қайсысының да қызметін молынан пайдаланғанымызбен, күтіміне келгенде, кержалқаулаумыз. Қадірін қойып, оның құпияларын да біле бермейміз-ау осы. Ендеше, бүгінгі әңгімені өзіміз өмір бойы өңгеріп жүретін басымыздың біз біле бермейтін қырлары жайында жалғайық...
СІЗДЕ ҚАНША ҚҰЛАҚ БАР?
Әлқисса, әңгімені құлақтан басталық. Бізді үйде де, мектепте де «қос құлағың бар» деп үйреткен, әлбетте көзге көрініп тұрған ақиқат бұл. Самай тұсыңнан салбыраған екі қалқан көрінсе, «қос құлағым бар» демей, не дерсіз? Ал егер тереңірек үңілсеңіз, әрбір құлағыңыздың өзі — үш құлақтан тұрады: сыртқы, ортаңғы және ішкі. Бізге тек сыртқысы — салбыраған қалқан ғана көрінеді. Ал ортаңғы мен ішкі құлақтың барын дабыл жарғағыңыз ауырып, не құлағыңыз бітелгенде ғана сезінесіз. Жә, ішкіні қойып, көзге көрініп тұратын құлақ қалқанын сөз етелік. Бажайлап қараған адамға бұл қалқан — ананың құрсағында төмен қарап жатқан баланың бейнесіне ұқсайды. Сырғалығы — баланың басы да, жарғағы қол-аяғын бауырына алып жатқан бала секiлдi. Енді, мына қызықты қараңыз, адам денесінің ең негізгі сезімтал мүшелері дәл осы баста орналасатыны сықылды, құлақтың да медициналық белсенді нүктелерінің бәрі — баланың басына ұқсатқан сырғалықта орналасқан. Адам ағзасындағы ең ұсақ сүйектер де — осы құлақта. Ғалымдардың зерттеуінше, оң құлақтың сол құлақтан гөрі есту қабілеті жоғары келеді екен. Сондай-ақ ғалымдар адамдардың әңгімені оң құлағымен, музыканы сол құлағымен тыңдайтынын дәлелдеген. Бұған құлақтар қабылдайтын дыбыстардың мидың әртүрлі бөлігінде талданатыны себеп. Мәселен, оң құлақтан жеткен дыбыстар мидың сол жақ жарты шарына келіп талданатын болса, керісінше, сол құлақтың қабылдаған дыбыстары мидың оң жақ жарты шарына жол тартады екен.
КӨЗІҢІЗ МҰЗДАҒАН КЕЗ БОЛДЫ МА?
Қақаған қыста денеге тон, аяққа байпақ, басқа — малақай, қолға — қолғап киіп, бетке — шарф орағанда да, әдетте қорғансыз болып көрінетін көзімізге ешқандай киім кимейтініміздің сырын ойланып көрдіңіз бе? «Қайтейін, көзімді жапсам, жолымды көрмей қалам ғой» дерсіз, ал негізінде адамның жанары — мүлде мұздамайды. Кірпігіңізге қырау ілінер, қабағыңызға мұз қатар — ал көзге бәрібір. Ол суықты сезбейді, оның бойында температураны сезетін рецептор атымен жоқ. Біздің аязды қыста да жанарымызды жабумен жасырмайтынымыздың сыры — осында жатыр. Десе де, суықты сезбеуіне қарамастан, көз — адамның ең сезімтал мүшесі болып табылады. Адамның бүкіл денесіндегі сезім рецепторларының 70 пайызы — осы көздің қарашығында орналасқан. Айта кету керек, көзде температураны сезетін рецепторлардың болмауы, оның, яғни көздің температурасы өзгермейді деген сөз емес. Ең қызығы көз температурасының өзгеруіне — адамның өтірік айтуы әсер етеді екен. Яғни адам жалған сөйлеген кезде, жанарының ыстығы жоғарылайды. Осыны аңғарған ғалымдар да «Өтірік детекторын» жасарда бұл құбылысты басты назарға алған. Көзден бөлінетін сұйықтықтың — жас екенін бәріміз білеміз, дүниеге бала жылап келгенде, «жыламаса екен» деп аяйтынымыз тағы бар. Ал расында, баланың 1,5 айға дейінгі жасы — «ерекше жас» аталады екен. Бұл жас сәбидің көзінің айналасын жұмсартып, оны түрлі инфекциядан қорғайды. Демек, бала жылау арқылы да өмірмен күресіп жатыр деген сөз. Ал біз оны аяймыз…
МҰРЫННЫҢ ЕҢБЕГІН ЕЛЕЙ ЖҮРІҢІЗ
Адамның мұрны 10 мыңнан астам алуан түрлі иісті ажыратады. Ал оның қандай иіс екенін айыру — мидың үлесіндегі шаруа. Қызығы, әдетте тамақ жеп, «дәмді екен» деп жатқанымызда, бар қошеметті сол дәмді айырған тілге беріп жататынымыз әділдік емес екен. Өйткені тілдің дәм сезу бүртіктері тек төрт түрлі нәрсені — тәттіні, тұзды, қышқылды және ащыны ғана айыра алады. Ал бізді тамақтың «кәйібіне» түсіріп, оның сан алуан түрлі дәмін сезіндіретін — сол баяғы мұрын екен. Өйткені мұрын тек сыртқы қос тесік арқылы ғана иіс сезіп қана қоймайды, сонымен бірге іш жақтан да — ауыз қуысының артқы жағынан келген иісті сезіп, сол арқылы тамақтың нағыз дәмін сезінуімізге ықпал етеді. Әдетте, тұмауратып қап, тамақтың дәмін сезінбейтінімізде «тілім дәм сезбей қалды» деуіміз де жалған боп шықты. Бұл жағдайда тіл емес, мұрын иіс сезбей қалады да, тамақтың дәмін түсіне алмай қалады екенбіз…
10 КҮН САЙЫН — ЖАҢА «ТІЛ»
Дәм сезуде мұрынның еңбегіне «базыналық» жасайтын тілдің де өзіндік біз біле бермейтін қырлары көп. Мәселен, қазақ халқы «әрі тәтті, әрі ащы» деп баға берген тілді өмір бойы өзгертпей өңгеріп өтемін десеңіз, қателесесіз, тіл жасушалары әрбір 10 күн сайын жаңарып отырады. Дәлірек айтқанда, тілде болатын 5 мыңдай дәм сезу бүртіктері жаңарады. 10-ақ күндік ғұмыры бар бұл бүртіктердің өліп, жаңасы пайда болып жатқанын алайда біз сезе қоймаймыз. Тағы бір қызығы, тіл — адамның ең иілгіш, икемді мүшесі болып табылады. Бір қарағанға, жалғыз ғана бұлшықет көрінгенімен, ол 16 бұлшықеттен құралады екен.
АДАМ ТАҒДЫРЫ МАҢДАЙЫНА ЖАЗЫЛҒАН БА?
Қазақ халқы дәл осы сөзді жиі айтады. Әлбетте, маңдайға үңіліп, тағдырының не боларын оқи алмайсыз, десе де оқылатын дүниелер бар екен. Мәселен, жазық, кең маңдайлы адам — ақылды, ойлы келеді. Дәл осындай маңдайды шаштың етегі дөңгелене жиектеп тұрар болса, сол маңдай иесі турашыл, табандылығымен ерекшеленеді екен. Маңдайдың тарлығы — ақыл-ойдың да кемдігінің көрінісі, бірақ бұл адамдар сауысқандай сақ келетін көрінеді. Аңдамай, артық қадам баспайды, өз шаруасына пысық келеді. Жалпақ маңдайлы адамның есте сақтау қабілеті жоғары болса, сонымен бірге сезімтал, қызба да келеді екен. Дәл осы секілді адамның бетіне қарап та, мінезінің хабарын алуға болады. Айталық, дөңгелек жүзді жан — мейірбан, ақжарқын, қарапайым келеді де, сопақ бетті, биік жақты адамдар — жан-жағын жапырып, билеп-төстеп тастауға дайын тұрады екен. Бетіңіздің пішіні үшбұрыштанып келсе, қуана беріңіз, бұл — сіздің ақыл-ойыңыздың жоғарылығының белгісі, ал төртбұрыштанып келсе, бірбеткей, табандысыз…
ШАШТЫҢ ТҮСУІ ОНЫҢ ТҮСІНЕ ДЕ ТӘУЕЛДІ
Адам басындағы құпиясы ең көп ашылған нәрсе — шаш болса керек. Десе де, оның ғылымға беймәлім сырлары әлі де көп. Орта есеппен алғанда, адамның басында 100 мыңнан 120 мыңға дейін шаш болады екен. Әрбір шаш аптасына 3-3,5 милиметрге ұзарады. Шаш адам 20-30 жасқа келгенде де ағара бастайды. Ал ағарған шаш жіңішкере түсетіні белгілі. Дұрыс күтілмесе немесе шаштың иесі созылмалы ауруға ұшыраса да, шаш түседі. Алкогольден, темекіден созылмалы улану да шашқа өте зиян. Шаштың түсуі оның құрамындағы бояғыш зат — меланин пигментінің мөлшеріне де тәуелді. Ең қызығы, қараторы адамдардың шашында бұл пигмент көп те, сары шаштыларда — аздау келеді екен. Ал аққұба, сары шаштыларда — пигмент тіпті де аз. Егерде шашта темірлі пигмент көп болса, онда ол жирен түсті болады.
СІЗДЕ ҚАНША ҚҰЛАҚ БАР?
Әлқисса, әңгімені құлақтан басталық. Бізді үйде де, мектепте де «қос құлағың бар» деп үйреткен, әлбетте көзге көрініп тұрған ақиқат бұл. Самай тұсыңнан салбыраған екі қалқан көрінсе, «қос құлағым бар» демей, не дерсіз? Ал егер тереңірек үңілсеңіз, әрбір құлағыңыздың өзі — үш құлақтан тұрады: сыртқы, ортаңғы және ішкі. Бізге тек сыртқысы — салбыраған қалқан ғана көрінеді. Ал ортаңғы мен ішкі құлақтың барын дабыл жарғағыңыз ауырып, не құлағыңыз бітелгенде ғана сезінесіз. Жә, ішкіні қойып, көзге көрініп тұратын құлақ қалқанын сөз етелік. Бажайлап қараған адамға бұл қалқан — ананың құрсағында төмен қарап жатқан баланың бейнесіне ұқсайды. Сырғалығы — баланың басы да, жарғағы қол-аяғын бауырына алып жатқан бала секiлдi. Енді, мына қызықты қараңыз, адам денесінің ең негізгі сезімтал мүшелері дәл осы баста орналасатыны сықылды, құлақтың да медициналық белсенді нүктелерінің бәрі — баланың басына ұқсатқан сырғалықта орналасқан. Адам ағзасындағы ең ұсақ сүйектер де — осы құлақта. Ғалымдардың зерттеуінше, оң құлақтың сол құлақтан гөрі есту қабілеті жоғары келеді екен. Сондай-ақ ғалымдар адамдардың әңгімені оң құлағымен, музыканы сол құлағымен тыңдайтынын дәлелдеген. Бұған құлақтар қабылдайтын дыбыстардың мидың әртүрлі бөлігінде талданатыны себеп. Мәселен, оң құлақтан жеткен дыбыстар мидың сол жақ жарты шарына келіп талданатын болса, керісінше, сол құлақтың қабылдаған дыбыстары мидың оң жақ жарты шарына жол тартады екен.
КӨЗІҢІЗ МҰЗДАҒАН КЕЗ БОЛДЫ МА?
Қақаған қыста денеге тон, аяққа байпақ, басқа — малақай, қолға — қолғап киіп, бетке — шарф орағанда да, әдетте қорғансыз болып көрінетін көзімізге ешқандай киім кимейтініміздің сырын ойланып көрдіңіз бе? «Қайтейін, көзімді жапсам, жолымды көрмей қалам ғой» дерсіз, ал негізінде адамның жанары — мүлде мұздамайды. Кірпігіңізге қырау ілінер, қабағыңызға мұз қатар — ал көзге бәрібір. Ол суықты сезбейді, оның бойында температураны сезетін рецептор атымен жоқ. Біздің аязды қыста да жанарымызды жабумен жасырмайтынымыздың сыры — осында жатыр. Десе де, суықты сезбеуіне қарамастан, көз — адамның ең сезімтал мүшесі болып табылады. Адамның бүкіл денесіндегі сезім рецепторларының 70 пайызы — осы көздің қарашығында орналасқан. Айта кету керек, көзде температураны сезетін рецепторлардың болмауы, оның, яғни көздің температурасы өзгермейді деген сөз емес. Ең қызығы көз температурасының өзгеруіне — адамның өтірік айтуы әсер етеді екен. Яғни адам жалған сөйлеген кезде, жанарының ыстығы жоғарылайды. Осыны аңғарған ғалымдар да «Өтірік детекторын» жасарда бұл құбылысты басты назарға алған. Көзден бөлінетін сұйықтықтың — жас екенін бәріміз білеміз, дүниеге бала жылап келгенде, «жыламаса екен» деп аяйтынымыз тағы бар. Ал расында, баланың 1,5 айға дейінгі жасы — «ерекше жас» аталады екен. Бұл жас сәбидің көзінің айналасын жұмсартып, оны түрлі инфекциядан қорғайды. Демек, бала жылау арқылы да өмірмен күресіп жатыр деген сөз. Ал біз оны аяймыз…
МҰРЫННЫҢ ЕҢБЕГІН ЕЛЕЙ ЖҮРІҢІЗ
Адамның мұрны 10 мыңнан астам алуан түрлі иісті ажыратады. Ал оның қандай иіс екенін айыру — мидың үлесіндегі шаруа. Қызығы, әдетте тамақ жеп, «дәмді екен» деп жатқанымызда, бар қошеметті сол дәмді айырған тілге беріп жататынымыз әділдік емес екен. Өйткені тілдің дәм сезу бүртіктері тек төрт түрлі нәрсені — тәттіні, тұзды, қышқылды және ащыны ғана айыра алады. Ал бізді тамақтың «кәйібіне» түсіріп, оның сан алуан түрлі дәмін сезіндіретін — сол баяғы мұрын екен. Өйткені мұрын тек сыртқы қос тесік арқылы ғана иіс сезіп қана қоймайды, сонымен бірге іш жақтан да — ауыз қуысының артқы жағынан келген иісті сезіп, сол арқылы тамақтың нағыз дәмін сезінуімізге ықпал етеді. Әдетте, тұмауратып қап, тамақтың дәмін сезінбейтінімізде «тілім дәм сезбей қалды» деуіміз де жалған боп шықты. Бұл жағдайда тіл емес, мұрын иіс сезбей қалады да, тамақтың дәмін түсіне алмай қалады екенбіз…
10 КҮН САЙЫН — ЖАҢА «ТІЛ»
Дәм сезуде мұрынның еңбегіне «базыналық» жасайтын тілдің де өзіндік біз біле бермейтін қырлары көп. Мәселен, қазақ халқы «әрі тәтті, әрі ащы» деп баға берген тілді өмір бойы өзгертпей өңгеріп өтемін десеңіз, қателесесіз, тіл жасушалары әрбір 10 күн сайын жаңарып отырады. Дәлірек айтқанда, тілде болатын 5 мыңдай дәм сезу бүртіктері жаңарады. 10-ақ күндік ғұмыры бар бұл бүртіктердің өліп, жаңасы пайда болып жатқанын алайда біз сезе қоймаймыз. Тағы бір қызығы, тіл — адамның ең иілгіш, икемді мүшесі болып табылады. Бір қарағанға, жалғыз ғана бұлшықет көрінгенімен, ол 16 бұлшықеттен құралады екен.
АДАМ ТАҒДЫРЫ МАҢДАЙЫНА ЖАЗЫЛҒАН БА?
Қазақ халқы дәл осы сөзді жиі айтады. Әлбетте, маңдайға үңіліп, тағдырының не боларын оқи алмайсыз, десе де оқылатын дүниелер бар екен. Мәселен, жазық, кең маңдайлы адам — ақылды, ойлы келеді. Дәл осындай маңдайды шаштың етегі дөңгелене жиектеп тұрар болса, сол маңдай иесі турашыл, табандылығымен ерекшеленеді екен. Маңдайдың тарлығы — ақыл-ойдың да кемдігінің көрінісі, бірақ бұл адамдар сауысқандай сақ келетін көрінеді. Аңдамай, артық қадам баспайды, өз шаруасына пысық келеді. Жалпақ маңдайлы адамның есте сақтау қабілеті жоғары болса, сонымен бірге сезімтал, қызба да келеді екен. Дәл осы секілді адамның бетіне қарап та, мінезінің хабарын алуға болады. Айталық, дөңгелек жүзді жан — мейірбан, ақжарқын, қарапайым келеді де, сопақ бетті, биік жақты адамдар — жан-жағын жапырып, билеп-төстеп тастауға дайын тұрады екен. Бетіңіздің пішіні үшбұрыштанып келсе, қуана беріңіз, бұл — сіздің ақыл-ойыңыздың жоғарылығының белгісі, ал төртбұрыштанып келсе, бірбеткей, табандысыз…
ШАШТЫҢ ТҮСУІ ОНЫҢ ТҮСІНЕ ДЕ ТӘУЕЛДІ
Адам басындағы құпиясы ең көп ашылған нәрсе — шаш болса керек. Десе де, оның ғылымға беймәлім сырлары әлі де көп. Орта есеппен алғанда, адамның басында 100 мыңнан 120 мыңға дейін шаш болады екен. Әрбір шаш аптасына 3-3,5 милиметрге ұзарады. Шаш адам 20-30 жасқа келгенде де ағара бастайды. Ал ағарған шаш жіңішкере түсетіні белгілі. Дұрыс күтілмесе немесе шаштың иесі созылмалы ауруға ұшыраса да, шаш түседі. Алкогольден, темекіден созылмалы улану да шашқа өте зиян. Шаштың түсуі оның құрамындағы бояғыш зат — меланин пигментінің мөлшеріне де тәуелді. Ең қызығы, қараторы адамдардың шашында бұл пигмент көп те, сары шаштыларда — аздау келеді екен. Ал аққұба, сары шаштыларда — пигмент тіпті де аз. Егерде шашта темірлі пигмент көп болса, онда ол жирен түсті болады.
өзің дайындадың ба әлде басқа авторы бар ма? болса сілтемесін көрсетіп қой.