МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН
Жақында еңбек демалысын алып, ел көрейін, жер көрейіндеген мақсатпен Өзбекстан Республикасының астанасы Ташкент қаласына барып қайтқан болатынмын. Бас-аяғы бес күн жүріп, ол жақтағы жағдайды біздің елмен салыстырып, ойша сараптап көрдім. Назарларыңызға көрші ел жайлы аз-кем мәліметті беруді жөн санадым.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН — 1
Өткенде Өзбекстанға барған сапарымда сол жақтағы кісілермен біраз сұхбаттас болып, екі елдің жағдайы жайлы сөйлесіп, ой бөлістік. Сонда бір аға айтады (ұлты қазақ. Балаларының оқуына байланысты ата қонысқа оралуды кештетіп отыр):
— Назарбаев қазақтарға барлық жағдайды жасап қойды. Бизнеске жол ашып, жеңілдіктерді көбейтіп, бар мүмкіндікті берді. Неге енді соны дұрыс пайдаланбайсыңдар? Бізде сәл көбірек ақша тауып, айналаңды сезіктендірсең үш әріп соңыңа түсіп, қудалап, соңында бүкіл дүние-мүлкіңді тәркілеуден тайынбайды. Көңіліңе тисе де айтайын, жалқаусыңдар!, — дейді.
Рас қой. Ала шапанды ағайындардың елінде бәрі әйтеуір бір тірлікпен айналысады. Нан жауып наубай болса да, сиыр сауып айран-сүт сатса да, үйде отырып тігіншілікпен айналысса да тіршілік жасап жатқан халық. Жер үйде тұратын әр үйдің бақшасында қыанақ, болгар бұрышы, баклажан, ащы бұрыш, көктер, баклажан жайқалып тұр. Керегін жұлып алып, жей береді. Ал көпқабатты үйде тұратын алыстау құдағиымыз жасы 60-тан асса да тастардан түрлі әшекей бұйымдарын жасап сатып, ақша тауып отыр.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН-2
Өзбекстанда тұратын ағайын өздеріндегі уақытпен таңғы 6-да тұрады. Жұмыс жасаса да, демалыста болса да, қалып бара жатқан жұмысы жоқ болса да қызықтырмайды. Таңғы 6-да тұрып, тірліктерін жасайды. Қыздары есік алдына су сеуіп сыпырады (көпқабатты үйде тұратындар подъезді, сыртын сыпырады), ер адамдар үйдің анау-мынау тірлігін жасайды. Қысқасы таңғы 7.30-8-де отбасы мүшелері төрт көзі түгел отырып таңғы шайды ішеді. Түске дейін анау-мынау тірліктерін бітіріп, үйде отырғандары түсте демалады. Ал кешке 9-10-дарда қақпаларын бекітіп, әрқайсысы өз бөлмесіне кіріп кетеді.
Өзбекстанда бәрі осылай деп айтуға болмайды, әрине. Әйткенмен мен көрген тұрмыс салты осылай.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН-3
Бір күні нағашымның үйіне тамаққа шақырды. Сол баяғы палау. Содан тамақ үстінде әңгімелесіп отырмыз. Нағашым сұрақ қойып жатыр, мен жауап беріп отырмын. Бір кезде менен екі жас үлкен баласы: «Неге сендердің әйелдерің тумайды? Мемлекет ақша беріп тұрған кезде туып алмайды ма?» дейді. Сөйтсем оларда бала туған әйелге көк тиын да берілмейді екен ғой. Оны білмейді екенмін. Тіпті, алдағы уақытта бала санын көбейтіп жібергендерге айыппұл салынуы мүмкін деп те айтылып жүрген ұқсайды.
Өз-ағамның еліндегі тәрбие басқа. Әсіресе, демографиялық жағдайға ерекше мән береді. Баланы асырай алмаймын, не беріп тамақтандырамын деген ой жоқ сияқты. Неге десеңіз, қай шаңыраққа кірсеңіз де топырлап жүрген балаларды көресіз. Әйелдері жастары 40-қа келсе де ешкімнен қысылмай-ақ бала табуға шамасы жетсе туа береді. Тәрбие солай. Көбінесе әйел адамдар үйде отырады. Үйдің шаруасымен айналысып, бала тәрбиесіне көбірек мән береді. Кешке күйеуін «Яхши келдингизми?» деп күтіп алып, көк шайын ұсына қояды.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН-4
Өзбекстаннан үйренетін, үйренуге тиіс бір нәрсе бар! Маған олардың үйленгендері қызық. Сіздер бірден олардың туысқандарына үйленетінін естеріңізге алдыңыздар ма? Мен ол жайлы айтпаймын.
Ол жақта жігіт пен қыз үйленерден бұрын толықтай медициналық тексеруден өтеді. Басынан аяғына дейін тексеріліп, денсаулықтары жақсы, екеуінен бала болмай қаупі жоқ екендігіне көздері жеткен кезде ғана үйлендіреді. Өздерінің айтуынша, бұрындары «дені сау» деген анықтамаларды таныс-біліс арқылы, ақша арқылы оңай жасатып алып жүрген екен. Бірақ соңғы уақытта түрлі жаман аурулардың шығуына байланысты дәрігерлердің өзі қанша ақша берсе де жасап беруден бас тартып жатыр екен. Әсіресе, СПИД кеселіне шалдыққандар көптеп шығып жатқан ұқсайды. Ресейге барып жұмыс жасап келетіндер жұқтырып келеді дейді мамандар. Рас-өтірігі белгісіз. Мен өзім естігенімді ғана жазып отырмын.
Қысқасы, үйленерден бұрын жақсылап тұрып қаныңызды тапсырып, УЗИ-ге түсіп, әр дәрігердің алдына жеке-жеке шығып, «Денсаулығы жарамды» деген анықтаманы алғаннан кейін болашақ жарыңызбен бірге дәрігерге кіріп, резус-факторыңызды анықтатып, бала болатынын естігеннен кейін ғана некеге тұра аласыз. Сондай-ақ молдалар АХАЖ-дың неке жайлы куәлігінсіз неке оқымайды.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН-5
Айтпақшы, өзбектерге ақыл кіре бастапты. Бұрынғыдай әмәкісінің, холасінің қызын әперуді қойыпты ұлдарына. Ол жайлы арнайы заң да қабылданғанға ұқсайды. Общым, туысқандардың туысқандарға үйленуіне тыйым салынған. Сосын, мектеп бітіре салып (ол жақта орта білім 9 сыныппен аяқталады. 11 сынып жоқ) қызын күйеуге беруден бас тартуларына тура келеді. Кәмелет жасына толмаған, сосын колледжде оқитын қыздарға тұрмықа шығуға заңмен тыйым салыныпты.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН-6
Өзбекстанда Жоғары оқу орнына түсу деген қиямет-қайым! Рас айтамын. Егер біліміңіз тасып, қалтаңыз қалың болып, дөкейдің баласы болмасаңыз жоғары білім аламын деп армандамай-ақ та қойыңыз. Ал грантты түсіңізге де кіргізбеңіз. Ол жақта орта білім 9 сыныппен аяқталады. Одан кейін жалынсаңыз да мектепке кіріп оқи алмайсыз. Тәртіп солай. Кез келген оқушы тоғызыншы сыныпты аяқтағаннан кейін арнаулы колледждерге («касб-хунар» колледжи дейді өздері), бұрынғы тілмен айтқанда училищелерге оқуға түседі. Онда белгілі бір кәсіпті меңгеріп шығады. Мәселен, аспаздықты, дәнекерлеуші дегенді. Ал «крутой» колледждерге түсу де ақшаны талап етеді. Дейді сонда тұрып жатқан халық. Колледжді бітіріп шыққаннан кейін мамандығына сай жұмыс жасай береді. Ал университетке түсу екінің біріне бұйырмайтын бақ!
Ұзынқұлақтарға сенсек, биыл ТошМИ-ге (медакадемия біздің тілде) түсу үшін әжептеуір көлемдегі АҚШ долларын сұрапты. Онда да ол грантқа түсу үшін емес. Жай ғана емтиханнан өтіп, ақылы бөлімге түсесіз. Ао оқу ақысы олардың ақшасымен миллионнан асып жығылады. Жыл сайын өсетіні тағы бар. Олар «контракт» дейді оны. Өткенде мен барған кезде оқуға түскендердің тізімі шығатын уақыт болған екен. Университеттердің сыртына ұзыннан-ұзақ орналасқан тақтайшаларға жабыстырылған қағаздардан фамилияңызды тапсаңыз қуана беріңіз. Сіз тәләбасіз… Жоғары оқу орнының дипломын алу қандай бақыт екенін ойша елестете беріңіз! Уот солай! Біздегі сияқты ҰБТ-дан өте алмай қалғандар да жекеменшік университеттерде оқи алмайды.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН-7
Менің Өзбекстанға, оның ішінде Ташкент халқына бір нәрседе қызыға да қызғана қараймын. Ол — медицина! Ташкенттің ТошМИ-і өзінің мықтылығымен талайды мойындатқаны анық. Республикалық аурухана деген аты болмаса, халықаралық аурухана сияқты. Қазақстандық бауырлар да топырлап жүр. Ол жақтың дәрігерлері өте сыпайы. Жылы сөз — жанға дауа екенін жақсы біледі. Асты-үстіңе түсіп, бәйек болып, барлық нәрсені нақтылап, толық түсіндіріп береді. Дүңк ете қалмайды. Өз азаматтары үшін қызмет көрсету су тегін! Таңғы 8.30-дан түскі 14.30-ға дейін қабылдайды дәрігерлер. Қазақстан азаматтары үшін өздерінің белгіленген ақысы бар. Толықтай кассаға төлейсіз. Шынымды айтайыншы, дәрігерлері аурудың себебін, қалай күтініп, емделу қажеттігін айтып жатқан кезде тыңдай бергің келеді. Асыра мақтады демеңіздер. Расында да солай. «Сен өзбек емессің, Қазақстаннан келдің» деген ой жоқтығы қызметкерлердің өз мамандықтарына шын берілгенін дәлелдейтін сияқты. Біздің кей дәрігерлер сияқты ұзыннан ұзақ дәрілерді тізіп жазып бермейді. Тек нақты 3-4 дәріні жазады да береді.
Жалпы, ТошМИ-де емделіп жатқан да, тексеріліп жүрген де қазақтар өте көп. Өткенде қазақша сөйлеп отырсам бір жігіт ағасы келіп, «Сіздер де Қарақалпақстаннансыздар ма?» дейді. Тіліміз ұқсас болған соң солай айтып жатыр екен.
Біздің дәрігерлер таппаған диагнозды олар тауып, бізде жазылмаған науқастар сонда барып жазылып жатқан жайлары бар екені өтірік емес.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН-8-9
Менің Өзбекстанға барған кезде бірінші баратын жерім — тамақтанатын орын мен кинотеатр.
Өздеріңіз де дәмді самса немесе палау жегілеріңіз келсе өзбек асханасын жағалайтын кездеріңіз болатын шығар иә? Мен де солай. Бізде әлдеқандай етіп «заказ самса» деп сатып жүрген самсалар өз-ағамдардың самсасының алдында түк емес. Ташкентте тамақтанатын орындары өте көп. Ал самсаны әр аттаған қадам сайын таба аласыз. Сонымен қоса өте арзан. Ресторан, кафе деп әспеттемей-ақ жай ғана асханасына кіріп тамақ ішсеңіз де көңіліңіз толып шығады. «Чорсу» деген базар бар, сол базарда үлкен бастырма бар. Уот, сол бастырманың астында бірнеше адам ошағын құрып, суын ағызып алып, палау бар ма, мантыбар ма, кәуап бар ма, самса бар ма — бәрін «сайратады».
Өткен жолы 3 адам болып қымбат кафеге бардық. Кәуап, тамақ, салат, суы мен шайын, нанын, самсасын алып жеп алдық (3 адамбыз). Ішімнен «мынау пәленбай ақша болатын болды ғой» деп ойлап қоям. 50 мың сом болыпты! Ол кездегі курспен біздің 2000 теңгеден сәл-ақ асады. Заказ самсасының біреуін жеп-ақ тойып қаласыз. Айтпақшы, ол жақта асхана, кафелерде той палауын жасайды екен. Яғни, тойдың палауын жегіңіз келсе (тойға жасалған палау өте дәмді, ерекше болады) сағат 10.00, 11.00-ден бастап дәмхана жағалай беруіңізге болады. Әрқайсысының өз дайындау уақыты бар. Ал біздің қазақтың тамағы деп жүрген нарын дегені ерекше. Асхана болсын, кафе болсын, бір шетінде нарыншылар тұрып, көз алдыңызда турап береді. Шаштай майда, дәмі тіл үйіреді қысқасы. Біздің қамыр ауқатымыз да жүр мәзірде. Бірақ өзіміз сияқты қатырмайды екен. Ал оның атауын естісеңіз не күлесіз, не ашуланасыз. «Шылпылдақ» (Чилпилдақ). Қызмет көрсету сапасы өте жақсы. Өзекеңдер іші-бауырыңа кіріп кете жаздайды.
Ал киносына келейік енді. Мен өзбектердің киносын сүйіп көремін. «Оңбаған, намыссыз» деп сөге жөнелмеңіздер. Расы сол. Біздің қазақтың жақсы кинолары енді ғана шығып жатыр ғой, шүкір. Ал Өзбекстан кино шығарудан көш ілгерілеп кеткені анық. Кинолары тәрбиеге, өздерінің ұлттық болмысына, салт-дәстүріне тұнып тұр. Кез келген киносын қарасаңыз да өздерінің Отанына деген махаббатын әйтеуір көрсетіп қалады. Бір ғана мысал келтірейін, біз көрген «Тағдыр ойыны» киносында жетім қызды балалар үйіне тапсырған кезде бір кейіпкердің «Жетім балаларымызға қамқорлық көрсетіп, мейірім беріп жатқан мемлекетіміздің барына шүкір» дейді. Өзіме осы сөз әсер етті.
Жалпы, ол жақта кинотеатр көп. Және біздегідей «Мега» сияқты ойын-сауық орталықтарында емес. Бұрынғы «Шымкент», "Қазақстан" сияқты кәдімгі мемлекеттің меншігінде. Бірнеше залда түрлі кинолар көрсетіліп жатыр. Басым бөлігі өздерінің отандық өнімдері. Ал билет бағасы 7000 сом.Ол біздің теңгемен есептегенде 300-350 теңге. Рахаттанып кино көріп қайтасың. Біздегі бағасы удай 1 киноға ол жақта 4-5 кино көріп шығуға болады.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН-10
Өзбекстанның саясатының бір ұнаған жері — өздерінде өндірілетін өнімнің басқа түрлерін сырттан кіргізбейді. Былайша айтқанда сырттан зат алмай, өздерінде өндіреді. Бір ғана автокөлікті алып қараңыз. Өздеріндегі нексия, матиз, дамаз, шевролет сынды көліктерден көз сүрінеді. Арасында москвич, жигулилерді көзіңіз шалып қалады. Ал бізде екінің бірі мінетін мерседес, тойота дегенді емге таппайсыз. Тек той серуеніне жүретін жерден ғана бірлі-жарым «Мерседес» пен «Рэнж роверді» көзіміз шалып қалды. Неге сатып алмайды деп ойлайтын боларсыздар? Рұқсат жоқ! Шетелдік көліктерді кіргізуге рұқсат етілмеген. Әйтпесе, өздерінің көліктерін де удай бағаға сатып алып мініп жүр. Айтпақшы, ол жақта көлік сатып алу үшін кезекке тұрасыз. Иә, кәдімгідей кезекке тұрып ақшасын төлейсіз. Зауыттан көлік шыққан кезде ғана ала аласыз. Кейде жұрттар ақша төлеуге таласып қалады деп жатады. Білетіндердің айтуынша, ең соңғы үлгіде шығып жатқан көліктері 40 мың АҚШ доллары тұрады. Аз ақша емес. Шертіп жүріп менмін деген көлікті таңдап мінетіндей ақша. Самарқанд қаласындағы машина шығаратын зауыттың қызметкерлерін 3 айға шетелдерге жіберіп оқытып алады екен. Демек, маманды да шеттен іздеп әуре болмайды. Пысықтар енді тоңазтқыш, кондиционер, желдеткіш, планшеттерді шығаруды қолға алыпты. Метроларға, көпшілік орындарға отандық өнімдерін қойып, жарнама жасап қойған. Демек, алдағы уақытта сырттан бұл заттарды да шектеп кіргізуі мүмкін. Бірақ оларда шетелдік компаниялардың техника құралдары бізге қарағанда қымбат екен.
Күнделікті тұтынатын ас-ауқаттары да отандық өнім. Әрине, баклажкадағы тәтті суларын біздегімен салыстыруға келмейді. Бірақ сырттан да кіргізбейді. Киімдерді де өздері тігіп шығарады. Біздің киіп жүрген халатымыз бар, басқамыз бар, төсек жаймаларын сол жақтан көп әкелінеді. Және пласмассадан жасалатын өнімдері өте танымал және өтімді екен.Өздерінің өнімдерін сатуға шығарып, сырттан кіргізбеу саясатын ұстанып ел экономикасына үлкен пайда әкеліп отыр. Жалпы, мен көрген жағдай осы болды. Кәмпиттері де, басқасы да «Сделано в Узбекистане».
Олардың өздеріне тән пәтір наны, тәтті тағамдары (аттарын ұмытып отырмын) сырттан келгендердің назарын өзіне аударып, қызығушылығын оятады. Дайындалу жолы құпия тағамдарды кімнің де болса татып көргісі келетіні анық.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН-11
Ташкентте тәртіп сақшылары күндіз-түні жұмыс жасайды. Тәртіп қатал. Метрода да, саябақтарда да, көшеде, базарда, адам көп жүретін орындарда қолдарына рация ұстаған тәртіп сақшылары көп жүреді. Әсіресе, метроға түскен кезде үлкен сөмкелерді тексереді. Метрода суретке түсуге рұқсат жоқ. Жалпы, айналадан сәл ғана сезікті нәрсені көзі шалып қалса бірден әрекетке көшеді. Негізінен, Қазақстанның шекарасынан Өзбекстанға кіргеннен-ақ қатал тәртіпті бірден байқайсыз. Кеденде де олардың тексерістері біздікіне қарағанда қатты жүреді. Қайда бара жатқаныңды сұрайды. Ол жаққа өткен кезде міндетті түрде декларация толтырасың. Аты-жөніңнен бастап қанша ақшаң бар, кімге бара жатырсың, бәрін жазып бересің. Үйге қайтарда тағы да толтырасың. Сонда ол жаққа кірген ақша шыққан ақшадан аз болмауы тиіс. Қазақстанға келетіндер көбірек ақша алып өтсе қайдан алғанын, қайда апара жатқанын сұрап мазасын алады. Сонымен бірге діни кітаптарды алып өтуге тыйым салынады. Өздеріндегі тыныштық, сақтық үшін өте жақсы саясат. Әлеуметтік желілер де бақылауда.
Тәртіп қаталдығы дін саласында да анық көрінеді. Рас-өтірігін қайдам, Өзбекстанда діни білім беретін медреселер жабылып, институт қана қалғанға ұқсайды. Сақалды, қысқа балақты, орамалдыларды қатаң тексере бастапты. Олардың бір артықшылығы – секта, ағымдарға еркіндік беріп қоймаған. Біреуден, қандай да ұйымнан сезіктенсе дереу тобасына таяндырады. Нағашымның ұлы «Бірде достарыммен қыдырып жүріп, мешіттің жанынан өтіп бара жатқан едік, тәртіп сақшылары бізді ұстамақ болды. Қашып құтылдық. Сондағы жазығымыз – мешіттің алдында жүргеніміз» дейді. Әйел адамдар қызметке тұрғанда орамалды иектің астынан тағуға болмайды. Артына байлайды. Әйтпесе, жұмысқа кіре алмайды. Соңғы уақытта жиһадшылардың көбейіп, түрлі діни келеңсіздіктердің шығуына байланысты болса керек, қарапайым ғана «Жұма мүбәрак болсын» деген мәтіні бар плакаттар, діни суреттер салынған заттарға да шектеу қойылып, тексеріліп, айыппұл салып жатыр деген әңгіме бар. Қысқасы, тәртіп, елдің тыныштығына қатты мән беріледі. Тыныш жатқан елдің арасына іріткі салып, бүлік шығарғандарды аямайды дейді. Керек десеңіз, шындап кіріссе телефоныңыздағы суреттерді, басқа да материалдарды да тексеруі мүмкін.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН-12
Тамыздан бастап Өзбекстанда МУСТАҚИЛЛИҚ (Тәуелсіздік) мерекесі басталады. Қыркүйектің 1-не тойлайтын мерекені тамыздан бастап жібереді. Қалаға плакаттар, билбордтар ілуден бастайды. Телеарналарында құттықтау роликтері көрсетіліп, арнайы бағдарламалар, фильмдер көрермен назарына ұсынылады. Мереке жақындағанда елге кірушілер мен шығушылар қатаң тексеріле бастайды. Жұмыс істеуге кететіндердің санын шектей бастайды. Олар үшін Мустақиллиқ байрами үлкен мереке. Өзіне тән тәртібі, ерекшелігі бар оларда.
Кеізнеде ата-аналарымыз мақтаға барғанын айтып отырады ғой. Бізге қызық. Ал Өзбекстанда мақтаға барады. Қыркүйекте оқу басталғаннан студенттерді жинап алып мақта теруге алып кетеді. Әрине, ақшасын төлейді. Кімге тергізсең оған тергіз деген әңгіме жоқ. Оқу орындарынан бөлек, орта мектептен де, түрлі мекемелерден де адамдарды алып кетеді екен. Әрқайсысы артүрлі уақытқа жібереді екен. Қызметкерлер 10-15 күн терімде болса, студенттер қазан-қараша айларында қайтады екен. Құрылысқа кететін азаматтарды да мақта терімі кезінде елден шығармайтын көрінеді. Менің естігенім осы.
Сосын оларда оқуға түспеген жігіттерді әскерге алып кетеді екен.
Мен Алматыға барған сапарымда еліміздегі алғашқы метроға ғой қызық үшін мінгенмін. Басынан аяғына дейін 9 станциясы бар метроның әр станциясына жеке-жеке түсіп тамашалағаным да өтірік емес. Ал ғұмырымда эскалатор, метро дегенді алғаш рет Ташкентте көргенмін. Мектеп оқушысы едім ол кезде. Ташкентте жұрт метроға қызық үшін емес, көлік ретінде мінеді. Ұзыннан-ұзақ станциялары өз алдына, ол жақта метроның 3 линиясы бар екен. Жақында білдім. Кейде бір линиядан екіншісіне ауысуға тура келеді. Бағасы 40 теңге.
Ал қоғамдық көліктерінің тәртібі қызық.Бір жақсысы – біздің қаладағыдай бір-бірімен жарысу, жолаушыларға таласу, айқайлап аялдамаларды айту атымен жоқ. Қалалық автобустарда кондуктор бар. Бірақ жол ақысын бірден жиып алмайды. Түсетін кезде бересіз. Кей автобустарда және газельдерде кондуктор атымен жоқ. Түсетін кезде ақшаңызды жүргізушіге төлеп, алдыңғы есіктен түсіп кетесіз. Жол көлік қозғалысы сондай салмақты, асығыс емес. Сонда да ақшасын бермей қашып кету, алдап кету деген атымен жоқ. Кез келген жерге автобус та, газель де тоқтап кете береді. Бастысы түсетін немесе мінетін жолаушы болса болғаны. Айтпақшы, жол ақысы 1000-1200 сом. Таксилері арзан.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН-13
Абай атамыз өзінің бір қара сөзінде қазақтың менсінбеген ұлттары еңбек етіп, кәсіп етіп қазақтан озып кеткенін айтқан еді. Мен де өзбектердің бір артықшылығына тоқтала кетейін. Біздің қазақ тіліміз 24 жылдан бері жетімдік көріп келе жатқаны өтірік емес. Өзгені қойып, бастары қосылса өзге тілде шүлдірлейтін қандастарымыз аз емес. Өзбектер ол жағынан мықты. Кез келген жарнама, плакаттар, дүкен, кафелердің атауы толығымен өзбек тілінде жазылған. Халқы да өзге тілде шүлдірлемей, тек өзбек тілінде сөйлейді. Онда жүрген қандастарымыз үйінде қазақ тілінде сөйлескенмен, қоғамдық ортада өздері өмірсүріп жатқан елдің тілінде сөйлейді. Менің көргенім Өзбекстанның астанасындағы жағдай. Бірлі жарым орысша сөйлейтіндер де кездеседі. Бірақ олар орыс пен кәрістер. Соның өзінде өзбекше түсінеді, өзбеше амандасып, өзбекше қоштасып, рахмет айтады. Өз тілдерін ерекше құрметтейді.
Айта кетер тағы бір нәрсе – ақсақалдар кеңесі ол жақта жақсы жұмыс жасайды. «Сарыағаш» газетінің Бас редакторы Кеңес Балықбаев ағам жақсы айтып еді осы жайлы. Әр ауылда «Махалла кеңесі» бар. Яғни ауылдың ішінде болып жатқан кез келген мәселені ақсақалдар кеңесі бірінші қарайды. Ажырасқалы жатқан ерлі-зайыптылар болса ауыл болып татуластырып, түзу жолдан тайғандарды бірігіп отырып жөнге салып, біреудің үйінде той-жиын болса ауыл болып көмектесіп, көтеріп тастайды. Жақсы емес пе?! Бірден милицияға, сотқа жүгірмей жақсылап талқылап, кеңеседі. Сосын барып іске көшеді. Үлкендерінің алдын кесіп өтпейді, әке-шешенің сөзінен аспайды. Бір-бірін көргенде өліп қала жаздайды. Банк, дүкендерде бір-бірін танымаса да амандасып, бауыр екенін сездіріп тұрады.
Біздің қазақтың бойында тектілік, намыс бар. Бірақ соны дұрыс көрсете алмай жатқанымыз өкінішті. Бір ауыз сөзге тоқтамайтын, қит етсе атысуға бейім жастардың көп екені қорқытады. «Өзі білемін» деп орға түсіп жатқан жастарды көргенде жүрегім ауырады.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН-14
Енді бірер кемшіліктері мен нашар тұстарына тоқтала кетейін. Өзбекстанда жалақы аз. Біз сырттан әжептеуір ақшамаен барғандықтан бәрі арзан, тоқшылық болып көрінгенмен де, күнін әрең көріп отырған халықтың бары жасырын емес. Жалақы аз. Жұмыс табу қиын. Облыстарда тұратын ер азаматтардың құрылысқа бекерден-бекерге кетпейтіні де сондықтан. Бәленбай жыл мемлекетке жұмыс істеп, зейнетке шыққанда 30 мың теңгенің ар жақ бер жағындағы зейнетақы алу қалай екенін өздеріңіз ойлап көріңіздер. Басқа елден барғандардың азаматтық алуы да қиын. Осыдан біраз жыл бұрын біздің ауылдан көшіп кеткендердің айтуынша, әлі күнге дейін азаматтық алмаған. Жалпы жағдай осылай. Мен тек жақсы жағын көруге тырыстым. Нашар жағы болса өздеріңіз тауып аларсыздар.
Не десек те, қалай айтсақ та өз Қазақстанымызға жетпейді! Әркімнің туған жері өзіне жұмақ. Өзге елдерге қарап аузымыздың суы құрымай, еліміздің гүлденіп, дамуы үшін, өзгелерге үлгі болуы үшін әр азамат үлесін қосуы тиіс. Бойымыздағы жалқаулық пен енжарлықты сілкіп тастап, еліміздің патриоты болайық, ҚАЗАҚТАР! Жаса ҚАЗАҚСТАН!
Әсел ЕРЕЖЕПОВА.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН — 1
Өткенде Өзбекстанға барған сапарымда сол жақтағы кісілермен біраз сұхбаттас болып, екі елдің жағдайы жайлы сөйлесіп, ой бөлістік. Сонда бір аға айтады (ұлты қазақ. Балаларының оқуына байланысты ата қонысқа оралуды кештетіп отыр):
— Назарбаев қазақтарға барлық жағдайды жасап қойды. Бизнеске жол ашып, жеңілдіктерді көбейтіп, бар мүмкіндікті берді. Неге енді соны дұрыс пайдаланбайсыңдар? Бізде сәл көбірек ақша тауып, айналаңды сезіктендірсең үш әріп соңыңа түсіп, қудалап, соңында бүкіл дүние-мүлкіңді тәркілеуден тайынбайды. Көңіліңе тисе де айтайын, жалқаусыңдар!, — дейді.
Рас қой. Ала шапанды ағайындардың елінде бәрі әйтеуір бір тірлікпен айналысады. Нан жауып наубай болса да, сиыр сауып айран-сүт сатса да, үйде отырып тігіншілікпен айналысса да тіршілік жасап жатқан халық. Жер үйде тұратын әр үйдің бақшасында қыанақ, болгар бұрышы, баклажан, ащы бұрыш, көктер, баклажан жайқалып тұр. Керегін жұлып алып, жей береді. Ал көпқабатты үйде тұратын алыстау құдағиымыз жасы 60-тан асса да тастардан түрлі әшекей бұйымдарын жасап сатып, ақша тауып отыр.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН-2
Өзбекстанда тұратын ағайын өздеріндегі уақытпен таңғы 6-да тұрады. Жұмыс жасаса да, демалыста болса да, қалып бара жатқан жұмысы жоқ болса да қызықтырмайды. Таңғы 6-да тұрып, тірліктерін жасайды. Қыздары есік алдына су сеуіп сыпырады (көпқабатты үйде тұратындар подъезді, сыртын сыпырады), ер адамдар үйдің анау-мынау тірлігін жасайды. Қысқасы таңғы 7.30-8-де отбасы мүшелері төрт көзі түгел отырып таңғы шайды ішеді. Түске дейін анау-мынау тірліктерін бітіріп, үйде отырғандары түсте демалады. Ал кешке 9-10-дарда қақпаларын бекітіп, әрқайсысы өз бөлмесіне кіріп кетеді.
Өзбекстанда бәрі осылай деп айтуға болмайды, әрине. Әйткенмен мен көрген тұрмыс салты осылай.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН-3
Бір күні нағашымның үйіне тамаққа шақырды. Сол баяғы палау. Содан тамақ үстінде әңгімелесіп отырмыз. Нағашым сұрақ қойып жатыр, мен жауап беріп отырмын. Бір кезде менен екі жас үлкен баласы: «Неге сендердің әйелдерің тумайды? Мемлекет ақша беріп тұрған кезде туып алмайды ма?» дейді. Сөйтсем оларда бала туған әйелге көк тиын да берілмейді екен ғой. Оны білмейді екенмін. Тіпті, алдағы уақытта бала санын көбейтіп жібергендерге айыппұл салынуы мүмкін деп те айтылып жүрген ұқсайды.
Өз-ағамның еліндегі тәрбие басқа. Әсіресе, демографиялық жағдайға ерекше мән береді. Баланы асырай алмаймын, не беріп тамақтандырамын деген ой жоқ сияқты. Неге десеңіз, қай шаңыраққа кірсеңіз де топырлап жүрген балаларды көресіз. Әйелдері жастары 40-қа келсе де ешкімнен қысылмай-ақ бала табуға шамасы жетсе туа береді. Тәрбие солай. Көбінесе әйел адамдар үйде отырады. Үйдің шаруасымен айналысып, бала тәрбиесіне көбірек мән береді. Кешке күйеуін «Яхши келдингизми?» деп күтіп алып, көк шайын ұсына қояды.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН-4
Өзбекстаннан үйренетін, үйренуге тиіс бір нәрсе бар! Маған олардың үйленгендері қызық. Сіздер бірден олардың туысқандарына үйленетінін естеріңізге алдыңыздар ма? Мен ол жайлы айтпаймын.
Ол жақта жігіт пен қыз үйленерден бұрын толықтай медициналық тексеруден өтеді. Басынан аяғына дейін тексеріліп, денсаулықтары жақсы, екеуінен бала болмай қаупі жоқ екендігіне көздері жеткен кезде ғана үйлендіреді. Өздерінің айтуынша, бұрындары «дені сау» деген анықтамаларды таныс-біліс арқылы, ақша арқылы оңай жасатып алып жүрген екен. Бірақ соңғы уақытта түрлі жаман аурулардың шығуына байланысты дәрігерлердің өзі қанша ақша берсе де жасап беруден бас тартып жатыр екен. Әсіресе, СПИД кеселіне шалдыққандар көптеп шығып жатқан ұқсайды. Ресейге барып жұмыс жасап келетіндер жұқтырып келеді дейді мамандар. Рас-өтірігі белгісіз. Мен өзім естігенімді ғана жазып отырмын.
Қысқасы, үйленерден бұрын жақсылап тұрып қаныңызды тапсырып, УЗИ-ге түсіп, әр дәрігердің алдына жеке-жеке шығып, «Денсаулығы жарамды» деген анықтаманы алғаннан кейін болашақ жарыңызбен бірге дәрігерге кіріп, резус-факторыңызды анықтатып, бала болатынын естігеннен кейін ғана некеге тұра аласыз. Сондай-ақ молдалар АХАЖ-дың неке жайлы куәлігінсіз неке оқымайды.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН-5
Айтпақшы, өзбектерге ақыл кіре бастапты. Бұрынғыдай әмәкісінің, холасінің қызын әперуді қойыпты ұлдарына. Ол жайлы арнайы заң да қабылданғанға ұқсайды. Общым, туысқандардың туысқандарға үйленуіне тыйым салынған. Сосын, мектеп бітіре салып (ол жақта орта білім 9 сыныппен аяқталады. 11 сынып жоқ) қызын күйеуге беруден бас тартуларына тура келеді. Кәмелет жасына толмаған, сосын колледжде оқитын қыздарға тұрмықа шығуға заңмен тыйым салыныпты.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН-6
Өзбекстанда Жоғары оқу орнына түсу деген қиямет-қайым! Рас айтамын. Егер біліміңіз тасып, қалтаңыз қалың болып, дөкейдің баласы болмасаңыз жоғары білім аламын деп армандамай-ақ та қойыңыз. Ал грантты түсіңізге де кіргізбеңіз. Ол жақта орта білім 9 сыныппен аяқталады. Одан кейін жалынсаңыз да мектепке кіріп оқи алмайсыз. Тәртіп солай. Кез келген оқушы тоғызыншы сыныпты аяқтағаннан кейін арнаулы колледждерге («касб-хунар» колледжи дейді өздері), бұрынғы тілмен айтқанда училищелерге оқуға түседі. Онда белгілі бір кәсіпті меңгеріп шығады. Мәселен, аспаздықты, дәнекерлеуші дегенді. Ал «крутой» колледждерге түсу де ақшаны талап етеді. Дейді сонда тұрып жатқан халық. Колледжді бітіріп шыққаннан кейін мамандығына сай жұмыс жасай береді. Ал университетке түсу екінің біріне бұйырмайтын бақ!
Ұзынқұлақтарға сенсек, биыл ТошМИ-ге (медакадемия біздің тілде) түсу үшін әжептеуір көлемдегі АҚШ долларын сұрапты. Онда да ол грантқа түсу үшін емес. Жай ғана емтиханнан өтіп, ақылы бөлімге түсесіз. Ао оқу ақысы олардың ақшасымен миллионнан асып жығылады. Жыл сайын өсетіні тағы бар. Олар «контракт» дейді оны. Өткенде мен барған кезде оқуға түскендердің тізімі шығатын уақыт болған екен. Университеттердің сыртына ұзыннан-ұзақ орналасқан тақтайшаларға жабыстырылған қағаздардан фамилияңызды тапсаңыз қуана беріңіз. Сіз тәләбасіз… Жоғары оқу орнының дипломын алу қандай бақыт екенін ойша елестете беріңіз! Уот солай! Біздегі сияқты ҰБТ-дан өте алмай қалғандар да жекеменшік университеттерде оқи алмайды.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН-7
Менің Өзбекстанға, оның ішінде Ташкент халқына бір нәрседе қызыға да қызғана қараймын. Ол — медицина! Ташкенттің ТошМИ-і өзінің мықтылығымен талайды мойындатқаны анық. Республикалық аурухана деген аты болмаса, халықаралық аурухана сияқты. Қазақстандық бауырлар да топырлап жүр. Ол жақтың дәрігерлері өте сыпайы. Жылы сөз — жанға дауа екенін жақсы біледі. Асты-үстіңе түсіп, бәйек болып, барлық нәрсені нақтылап, толық түсіндіріп береді. Дүңк ете қалмайды. Өз азаматтары үшін қызмет көрсету су тегін! Таңғы 8.30-дан түскі 14.30-ға дейін қабылдайды дәрігерлер. Қазақстан азаматтары үшін өздерінің белгіленген ақысы бар. Толықтай кассаға төлейсіз. Шынымды айтайыншы, дәрігерлері аурудың себебін, қалай күтініп, емделу қажеттігін айтып жатқан кезде тыңдай бергің келеді. Асыра мақтады демеңіздер. Расында да солай. «Сен өзбек емессің, Қазақстаннан келдің» деген ой жоқтығы қызметкерлердің өз мамандықтарына шын берілгенін дәлелдейтін сияқты. Біздің кей дәрігерлер сияқты ұзыннан ұзақ дәрілерді тізіп жазып бермейді. Тек нақты 3-4 дәріні жазады да береді.
Жалпы, ТошМИ-де емделіп жатқан да, тексеріліп жүрген де қазақтар өте көп. Өткенде қазақша сөйлеп отырсам бір жігіт ағасы келіп, «Сіздер де Қарақалпақстаннансыздар ма?» дейді. Тіліміз ұқсас болған соң солай айтып жатыр екен.
Біздің дәрігерлер таппаған диагнозды олар тауып, бізде жазылмаған науқастар сонда барып жазылып жатқан жайлары бар екені өтірік емес.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН-8-9
Менің Өзбекстанға барған кезде бірінші баратын жерім — тамақтанатын орын мен кинотеатр.
Өздеріңіз де дәмді самса немесе палау жегілеріңіз келсе өзбек асханасын жағалайтын кездеріңіз болатын шығар иә? Мен де солай. Бізде әлдеқандай етіп «заказ самса» деп сатып жүрген самсалар өз-ағамдардың самсасының алдында түк емес. Ташкентте тамақтанатын орындары өте көп. Ал самсаны әр аттаған қадам сайын таба аласыз. Сонымен қоса өте арзан. Ресторан, кафе деп әспеттемей-ақ жай ғана асханасына кіріп тамақ ішсеңіз де көңіліңіз толып шығады. «Чорсу» деген базар бар, сол базарда үлкен бастырма бар. Уот, сол бастырманың астында бірнеше адам ошағын құрып, суын ағызып алып, палау бар ма, мантыбар ма, кәуап бар ма, самса бар ма — бәрін «сайратады».
Өткен жолы 3 адам болып қымбат кафеге бардық. Кәуап, тамақ, салат, суы мен шайын, нанын, самсасын алып жеп алдық (3 адамбыз). Ішімнен «мынау пәленбай ақша болатын болды ғой» деп ойлап қоям. 50 мың сом болыпты! Ол кездегі курспен біздің 2000 теңгеден сәл-ақ асады. Заказ самсасының біреуін жеп-ақ тойып қаласыз. Айтпақшы, ол жақта асхана, кафелерде той палауын жасайды екен. Яғни, тойдың палауын жегіңіз келсе (тойға жасалған палау өте дәмді, ерекше болады) сағат 10.00, 11.00-ден бастап дәмхана жағалай беруіңізге болады. Әрқайсысының өз дайындау уақыты бар. Ал біздің қазақтың тамағы деп жүрген нарын дегені ерекше. Асхана болсын, кафе болсын, бір шетінде нарыншылар тұрып, көз алдыңызда турап береді. Шаштай майда, дәмі тіл үйіреді қысқасы. Біздің қамыр ауқатымыз да жүр мәзірде. Бірақ өзіміз сияқты қатырмайды екен. Ал оның атауын естісеңіз не күлесіз, не ашуланасыз. «Шылпылдақ» (Чилпилдақ). Қызмет көрсету сапасы өте жақсы. Өзекеңдер іші-бауырыңа кіріп кете жаздайды.
Ал киносына келейік енді. Мен өзбектердің киносын сүйіп көремін. «Оңбаған, намыссыз» деп сөге жөнелмеңіздер. Расы сол. Біздің қазақтың жақсы кинолары енді ғана шығып жатыр ғой, шүкір. Ал Өзбекстан кино шығарудан көш ілгерілеп кеткені анық. Кинолары тәрбиеге, өздерінің ұлттық болмысына, салт-дәстүріне тұнып тұр. Кез келген киносын қарасаңыз да өздерінің Отанына деген махаббатын әйтеуір көрсетіп қалады. Бір ғана мысал келтірейін, біз көрген «Тағдыр ойыны» киносында жетім қызды балалар үйіне тапсырған кезде бір кейіпкердің «Жетім балаларымызға қамқорлық көрсетіп, мейірім беріп жатқан мемлекетіміздің барына шүкір» дейді. Өзіме осы сөз әсер етті.
Жалпы, ол жақта кинотеатр көп. Және біздегідей «Мега» сияқты ойын-сауық орталықтарында емес. Бұрынғы «Шымкент», "Қазақстан" сияқты кәдімгі мемлекеттің меншігінде. Бірнеше залда түрлі кинолар көрсетіліп жатыр. Басым бөлігі өздерінің отандық өнімдері. Ал билет бағасы 7000 сом.Ол біздің теңгемен есептегенде 300-350 теңге. Рахаттанып кино көріп қайтасың. Біздегі бағасы удай 1 киноға ол жақта 4-5 кино көріп шығуға болады.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН-10
Өзбекстанның саясатының бір ұнаған жері — өздерінде өндірілетін өнімнің басқа түрлерін сырттан кіргізбейді. Былайша айтқанда сырттан зат алмай, өздерінде өндіреді. Бір ғана автокөлікті алып қараңыз. Өздеріндегі нексия, матиз, дамаз, шевролет сынды көліктерден көз сүрінеді. Арасында москвич, жигулилерді көзіңіз шалып қалады. Ал бізде екінің бірі мінетін мерседес, тойота дегенді емге таппайсыз. Тек той серуеніне жүретін жерден ғана бірлі-жарым «Мерседес» пен «Рэнж роверді» көзіміз шалып қалды. Неге сатып алмайды деп ойлайтын боларсыздар? Рұқсат жоқ! Шетелдік көліктерді кіргізуге рұқсат етілмеген. Әйтпесе, өздерінің көліктерін де удай бағаға сатып алып мініп жүр. Айтпақшы, ол жақта көлік сатып алу үшін кезекке тұрасыз. Иә, кәдімгідей кезекке тұрып ақшасын төлейсіз. Зауыттан көлік шыққан кезде ғана ала аласыз. Кейде жұрттар ақша төлеуге таласып қалады деп жатады. Білетіндердің айтуынша, ең соңғы үлгіде шығып жатқан көліктері 40 мың АҚШ доллары тұрады. Аз ақша емес. Шертіп жүріп менмін деген көлікті таңдап мінетіндей ақша. Самарқанд қаласындағы машина шығаратын зауыттың қызметкерлерін 3 айға шетелдерге жіберіп оқытып алады екен. Демек, маманды да шеттен іздеп әуре болмайды. Пысықтар енді тоңазтқыш, кондиционер, желдеткіш, планшеттерді шығаруды қолға алыпты. Метроларға, көпшілік орындарға отандық өнімдерін қойып, жарнама жасап қойған. Демек, алдағы уақытта сырттан бұл заттарды да шектеп кіргізуі мүмкін. Бірақ оларда шетелдік компаниялардың техника құралдары бізге қарағанда қымбат екен.
Күнделікті тұтынатын ас-ауқаттары да отандық өнім. Әрине, баклажкадағы тәтті суларын біздегімен салыстыруға келмейді. Бірақ сырттан да кіргізбейді. Киімдерді де өздері тігіп шығарады. Біздің киіп жүрген халатымыз бар, басқамыз бар, төсек жаймаларын сол жақтан көп әкелінеді. Және пласмассадан жасалатын өнімдері өте танымал және өтімді екен.Өздерінің өнімдерін сатуға шығарып, сырттан кіргізбеу саясатын ұстанып ел экономикасына үлкен пайда әкеліп отыр. Жалпы, мен көрген жағдай осы болды. Кәмпиттері де, басқасы да «Сделано в Узбекистане».
Олардың өздеріне тән пәтір наны, тәтті тағамдары (аттарын ұмытып отырмын) сырттан келгендердің назарын өзіне аударып, қызығушылығын оятады. Дайындалу жолы құпия тағамдарды кімнің де болса татып көргісі келетіні анық.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН-11
Ташкентте тәртіп сақшылары күндіз-түні жұмыс жасайды. Тәртіп қатал. Метрода да, саябақтарда да, көшеде, базарда, адам көп жүретін орындарда қолдарына рация ұстаған тәртіп сақшылары көп жүреді. Әсіресе, метроға түскен кезде үлкен сөмкелерді тексереді. Метрода суретке түсуге рұқсат жоқ. Жалпы, айналадан сәл ғана сезікті нәрсені көзі шалып қалса бірден әрекетке көшеді. Негізінен, Қазақстанның шекарасынан Өзбекстанға кіргеннен-ақ қатал тәртіпті бірден байқайсыз. Кеденде де олардың тексерістері біздікіне қарағанда қатты жүреді. Қайда бара жатқаныңды сұрайды. Ол жаққа өткен кезде міндетті түрде декларация толтырасың. Аты-жөніңнен бастап қанша ақшаң бар, кімге бара жатырсың, бәрін жазып бересің. Үйге қайтарда тағы да толтырасың. Сонда ол жаққа кірген ақша шыққан ақшадан аз болмауы тиіс. Қазақстанға келетіндер көбірек ақша алып өтсе қайдан алғанын, қайда апара жатқанын сұрап мазасын алады. Сонымен бірге діни кітаптарды алып өтуге тыйым салынады. Өздеріндегі тыныштық, сақтық үшін өте жақсы саясат. Әлеуметтік желілер де бақылауда.
Тәртіп қаталдығы дін саласында да анық көрінеді. Рас-өтірігін қайдам, Өзбекстанда діни білім беретін медреселер жабылып, институт қана қалғанға ұқсайды. Сақалды, қысқа балақты, орамалдыларды қатаң тексере бастапты. Олардың бір артықшылығы – секта, ағымдарға еркіндік беріп қоймаған. Біреуден, қандай да ұйымнан сезіктенсе дереу тобасына таяндырады. Нағашымның ұлы «Бірде достарыммен қыдырып жүріп, мешіттің жанынан өтіп бара жатқан едік, тәртіп сақшылары бізді ұстамақ болды. Қашып құтылдық. Сондағы жазығымыз – мешіттің алдында жүргеніміз» дейді. Әйел адамдар қызметке тұрғанда орамалды иектің астынан тағуға болмайды. Артына байлайды. Әйтпесе, жұмысқа кіре алмайды. Соңғы уақытта жиһадшылардың көбейіп, түрлі діни келеңсіздіктердің шығуына байланысты болса керек, қарапайым ғана «Жұма мүбәрак болсын» деген мәтіні бар плакаттар, діни суреттер салынған заттарға да шектеу қойылып, тексеріліп, айыппұл салып жатыр деген әңгіме бар. Қысқасы, тәртіп, елдің тыныштығына қатты мән беріледі. Тыныш жатқан елдің арасына іріткі салып, бүлік шығарғандарды аямайды дейді. Керек десеңіз, шындап кіріссе телефоныңыздағы суреттерді, басқа да материалдарды да тексеруі мүмкін.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН-12
Тамыздан бастап Өзбекстанда МУСТАҚИЛЛИҚ (Тәуелсіздік) мерекесі басталады. Қыркүйектің 1-не тойлайтын мерекені тамыздан бастап жібереді. Қалаға плакаттар, билбордтар ілуден бастайды. Телеарналарында құттықтау роликтері көрсетіліп, арнайы бағдарламалар, фильмдер көрермен назарына ұсынылады. Мереке жақындағанда елге кірушілер мен шығушылар қатаң тексеріле бастайды. Жұмыс істеуге кететіндердің санын шектей бастайды. Олар үшін Мустақиллиқ байрами үлкен мереке. Өзіне тән тәртібі, ерекшелігі бар оларда.
Кеізнеде ата-аналарымыз мақтаға барғанын айтып отырады ғой. Бізге қызық. Ал Өзбекстанда мақтаға барады. Қыркүйекте оқу басталғаннан студенттерді жинап алып мақта теруге алып кетеді. Әрине, ақшасын төлейді. Кімге тергізсең оған тергіз деген әңгіме жоқ. Оқу орындарынан бөлек, орта мектептен де, түрлі мекемелерден де адамдарды алып кетеді екен. Әрқайсысы артүрлі уақытқа жібереді екен. Қызметкерлер 10-15 күн терімде болса, студенттер қазан-қараша айларында қайтады екен. Құрылысқа кететін азаматтарды да мақта терімі кезінде елден шығармайтын көрінеді. Менің естігенім осы.
Сосын оларда оқуға түспеген жігіттерді әскерге алып кетеді екен.
Мен Алматыға барған сапарымда еліміздегі алғашқы метроға ғой қызық үшін мінгенмін. Басынан аяғына дейін 9 станциясы бар метроның әр станциясына жеке-жеке түсіп тамашалағаным да өтірік емес. Ал ғұмырымда эскалатор, метро дегенді алғаш рет Ташкентте көргенмін. Мектеп оқушысы едім ол кезде. Ташкентте жұрт метроға қызық үшін емес, көлік ретінде мінеді. Ұзыннан-ұзақ станциялары өз алдына, ол жақта метроның 3 линиясы бар екен. Жақында білдім. Кейде бір линиядан екіншісіне ауысуға тура келеді. Бағасы 40 теңге.
Ал қоғамдық көліктерінің тәртібі қызық.Бір жақсысы – біздің қаладағыдай бір-бірімен жарысу, жолаушыларға таласу, айқайлап аялдамаларды айту атымен жоқ. Қалалық автобустарда кондуктор бар. Бірақ жол ақысын бірден жиып алмайды. Түсетін кезде бересіз. Кей автобустарда және газельдерде кондуктор атымен жоқ. Түсетін кезде ақшаңызды жүргізушіге төлеп, алдыңғы есіктен түсіп кетесіз. Жол көлік қозғалысы сондай салмақты, асығыс емес. Сонда да ақшасын бермей қашып кету, алдап кету деген атымен жоқ. Кез келген жерге автобус та, газель де тоқтап кете береді. Бастысы түсетін немесе мінетін жолаушы болса болғаны. Айтпақшы, жол ақысы 1000-1200 сом. Таксилері арзан.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН-13
Абай атамыз өзінің бір қара сөзінде қазақтың менсінбеген ұлттары еңбек етіп, кәсіп етіп қазақтан озып кеткенін айтқан еді. Мен де өзбектердің бір артықшылығына тоқтала кетейін. Біздің қазақ тіліміз 24 жылдан бері жетімдік көріп келе жатқаны өтірік емес. Өзгені қойып, бастары қосылса өзге тілде шүлдірлейтін қандастарымыз аз емес. Өзбектер ол жағынан мықты. Кез келген жарнама, плакаттар, дүкен, кафелердің атауы толығымен өзбек тілінде жазылған. Халқы да өзге тілде шүлдірлемей, тек өзбек тілінде сөйлейді. Онда жүрген қандастарымыз үйінде қазақ тілінде сөйлескенмен, қоғамдық ортада өздері өмірсүріп жатқан елдің тілінде сөйлейді. Менің көргенім Өзбекстанның астанасындағы жағдай. Бірлі жарым орысша сөйлейтіндер де кездеседі. Бірақ олар орыс пен кәрістер. Соның өзінде өзбекше түсінеді, өзбеше амандасып, өзбекше қоштасып, рахмет айтады. Өз тілдерін ерекше құрметтейді.
Айта кетер тағы бір нәрсе – ақсақалдар кеңесі ол жақта жақсы жұмыс жасайды. «Сарыағаш» газетінің Бас редакторы Кеңес Балықбаев ағам жақсы айтып еді осы жайлы. Әр ауылда «Махалла кеңесі» бар. Яғни ауылдың ішінде болып жатқан кез келген мәселені ақсақалдар кеңесі бірінші қарайды. Ажырасқалы жатқан ерлі-зайыптылар болса ауыл болып татуластырып, түзу жолдан тайғандарды бірігіп отырып жөнге салып, біреудің үйінде той-жиын болса ауыл болып көмектесіп, көтеріп тастайды. Жақсы емес пе?! Бірден милицияға, сотқа жүгірмей жақсылап талқылап, кеңеседі. Сосын барып іске көшеді. Үлкендерінің алдын кесіп өтпейді, әке-шешенің сөзінен аспайды. Бір-бірін көргенде өліп қала жаздайды. Банк, дүкендерде бір-бірін танымаса да амандасып, бауыр екенін сездіріп тұрады.
Біздің қазақтың бойында тектілік, намыс бар. Бірақ соны дұрыс көрсете алмай жатқанымыз өкінішті. Бір ауыз сөзге тоқтамайтын, қит етсе атысуға бейім жастардың көп екені қорқытады. «Өзі білемін» деп орға түсіп жатқан жастарды көргенде жүрегім ауырады.
МЕН КӨРГЕН ӨЗБЕКСТАН-14
Енді бірер кемшіліктері мен нашар тұстарына тоқтала кетейін. Өзбекстанда жалақы аз. Біз сырттан әжептеуір ақшамаен барғандықтан бәрі арзан, тоқшылық болып көрінгенмен де, күнін әрең көріп отырған халықтың бары жасырын емес. Жалақы аз. Жұмыс табу қиын. Облыстарда тұратын ер азаматтардың құрылысқа бекерден-бекерге кетпейтіні де сондықтан. Бәленбай жыл мемлекетке жұмыс істеп, зейнетке шыққанда 30 мың теңгенің ар жақ бер жағындағы зейнетақы алу қалай екенін өздеріңіз ойлап көріңіздер. Басқа елден барғандардың азаматтық алуы да қиын. Осыдан біраз жыл бұрын біздің ауылдан көшіп кеткендердің айтуынша, әлі күнге дейін азаматтық алмаған. Жалпы жағдай осылай. Мен тек жақсы жағын көруге тырыстым. Нашар жағы болса өздеріңіз тауып аларсыздар.
Не десек те, қалай айтсақ та өз Қазақстанымызға жетпейді! Әркімнің туған жері өзіне жұмақ. Өзге елдерге қарап аузымыздың суы құрымай, еліміздің гүлденіп, дамуы үшін, өзгелерге үлгі болуы үшін әр азамат үлесін қосуы тиіс. Бойымыздағы жалқаулық пен енжарлықты сілкіп тастап, еліміздің патриоты болайық, ҚАЗАҚТАР! Жаса ҚАЗАҚСТАН!
Әсел ЕРЕЖЕПОВА.
батырдың ескерткіші қойылған жерінен алынып тасталған деп естігем