Ұлы ішпиендер. Шоқан Уәлиханов

1950-1960 жылдар аралығында Қытай Хуйлық Республикасы КСРО-ға жер дауы бар екенін мәлімдеді. Олар сол кездегі Алматы, Жамбыл, Шығыс Қаззақстан облыстары VKM -мен қоса – қытайдың меншігі, себебі 18 ғасырдан бастап сол жерді мекендеген қаззақтар қытай азаматы болып есептеледі деді, марғұлансстың. Оған жауап ретінде КСРО алдымен үлкен бұтақ көрсетті, қоймағасын – аз-мұз соғыс болып, ну енД андай* — кісі өлімі орын алып, ақыры осы дау нәтижесіз қалды. Дачы.
Айтылған жерлер қаззақтармен қоса Ресей Империясына қалай кірді? Ол кезде Қытай – үлкен жұмбақ ел еді. Тіпті пәлсапашы Сыма Цянь бірде Марко Поломен бықсып отырғанда: «Сендер түгілі осы халықты кейде өзім де түсінбейм» деген екен, шешесстің. Ендеше, бұл үлкен әскери-экспедициялық жұмыстардың нәтижесі, және оның тасты кейіпкері ретінде №1 ішпиен – Шоқан Уәлихановты қорс-қорс жылап отырып, атап өтпеске болмайды. Өтпеске демекші, отпускі де жақындап қалд, әнасс. Әлгі Отырардың қақпасын ашып берген Қарамеңді мен KILYZAMAN -нан басқа бұ қаззақта көрнекі тыңшылар болмады деген сөлекеттік болар еді.
Қытайға барлауға барудың бір үлкен проблемасы бар еді. Ол – адамның түрі болатын. Еуропеид келбетті адам Қытай жеріне кіргеннен бастап үнемі қадағалауда болған. Көп жағдайда, «тарихшы», «этнограф» деген желеумен баратын еуропалықтар бәрібір белгісіз жағдайда Аид амигоға аттанып кетіп тұратын. Мысалы, ағылшын экспедициялық корпустарының өзі бас-аяғы 20 адамнан айырылған.
Осы кезде барлау тарихының сахнасына Шоқан Уәлиханов шығады. Ол қаззақ болғанымен қоймай, тіпті әріп танитын; ал енді жерді картаға түсіру қабілеті — Әскери Ведомоствоны тасына дейін қуантты. Сөйтіп, оны 1858 жылы Қытайға барлауға жіберді. Барлаудағы лақап аты «Әлімбай» болды, ал легендасы – саудагер болатын. Шоқан бас-аяғы 1 жылдай жүріп, жолай кездескен бекіністердің барлығын дерлік сызып, конструкциялық ерекшеліктерін сипаттап, картаға түсірді. Жергілікті халықтардың да мәдениетін, дүниетанымын сипаттай кетті. Лібә, гуманист болғасын емес: алдағы уақытта қытайдың ішіне іріткі салу керек болса деп. Нақтың.
Алқашқы қаззақ ішпиені Шоқан Уәлихановтың еңбектері Батыста үлкен жаңалық болды. Қытай туралы теңіз жағынан болмаса, құрлық жағынан хабары әлсіз француздар, немістер, әсіресе – ағылшындар Шоқанның жазбаларын үсті-үстіне жариялады. Ал Соғыс Министрлікеріндегі Азияны зерттейтін бөлімдер тіпті 20 ғасырдың бір, кешірерсіздер – бірінші жартысына дейін тек қана Шоқан Уәлихановтың еңбектерін ең компетентті мағлұмат көзі ретінде пайдаланды. Мысалы, Гитлердің штабының өзі Шоқанның сызбаларына сүйеніп, Шығыс Түркістанға қатысты жоспарын жасады деген сыбыс бар.